تعزیه و هنرهای اقماری آن در ایران و هند دارای شیوه‌های خاص بیانی بوده و با شرایط محلی و جغرافیایی خود انطباق یافته‌اند، ولی سرچشمه واحدی دارند.

تعزیه حاصل تلفیق اندیشه و تفکر ایرانی و آموزه‌های اسلامی است. در بررسی سیر تکاملی گونه‌های مختلف عزاداری بر اساس مدارک و مستندات موجود، به نظر می‌رسد شرایط شکل‌گیری این گونه نمایشی قبل از دوره صفویه وجود نداشته و از طرفی اجرای تعزیه‌خوانی در دوره قاجار نیز بر کسی پوشیده نیست.

نقش هنر نمایشی تعزیه که بیان مفهومی از تاریخ، اندیشه و فرهنگ اسلامی و شیعی است و تحت تأثیر فرهنگ و تمدن و گفتمان ایرانی شکل گرفته، به عنوان رسانه‌ای شیعی در تحولات اجتماعی این دوره قابل بحث و بررسی است. در این مقاله برآنیم تا با بررسی مدارک و اسناد تاریخی موجود، آنچه که از برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی و عزاداری به عنوان بخشی از فرهنگ و آموزه‌ تشیع، در شکل‌گیری و جریان نهضت مشروطیت نقش داشته است را یافته و عرضه نماییم. باشد که مورد توجه قرار گیرد.

با روی کارآمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سبک تازه ­ای از عزاداری به نام روضه‌­خوانی و نوعی نمایش مذهبی همراه با اشعار و متون مرتبط با واقعه کربلا با ایجاد تکیه‌­ها، حسینیه­‌ها و موقوفات به وجود آمد. این مراسم و آیین­‌ها در دوران قاجار برای کسب مشروعیت مردمی، با شدت و گسترش بیشتری دنبال می‌شد، در این زمان هر طبقه و صنفی برای برگزاری عزاداری سعی می­ کردند تا از طریق ساختن تکیه و وقف آن، اجر دنیوی و اخروی کسب کنند و نامی نیکو برای خود باقی بگذارند تا این که ناصرالدین شاه دستور ساخت تکیه دولت را داد.

کتاب «تاریخ و جلوه‌های عزاداری امام حسین (ع) در ایران با تکیه بر دوره صفویه» از دو بخش تشکیل شده که بخش نخست آن شامل پنج فصل با عنوان‌های «قیام امام حسین (ع) و سیر عزاداری در ایران»، «روی کار آمدن صفویان و گسترش مراسم عزاداری امام حسین (ع)»، ... و بخش دوم کتاب که مقاله‌های پیوستی است، با عنوان‌های «مذهب و سیادت شیخ صفی‌الدین اردبیلی (نقد و رد نظریات احمد کسروی)»، «صفویان، مذهب تشیع و تسنن» و «ایرانیان در اردوی امام حسین (ع) و سپاه مختار» به اثبات ریشه و علاقه ایرانیان پیش از صفویه به امام حسین (ع) می‌پردازد.

خنجرش را بیرون آورد و به سمت میدان قدم برداشت. اباعبدالله (علیه‌السلام) مجروح و تشنه روی زمین افتاده بود و تکبیر می‌گفت. شمر نعره‌ای زد و خنجرش را بالا آورد. دستانش لرزید و چشمانش پر از اشک شد. دوباره خواست خنجرش را بالا ببرد که چشم‌هایش سیاهی رفت. زانوهایش سست شد و بر زمین افتاد. پیرمرد، نفس‌های آخرش بود که اباعبدالله (علیه‌السلام) را بالای سرش دید و غرق دست‌های نوازش اربابش شد.
تعزیه به هم خورده بود و مردم بر جنازۀ شمر فاتحه می‌خواندند!

یکی از ایراداتی که به فیلم رستاخیز وارد می‌کنند، بحث نشان دادن چهره بزرگان دین می‌باشد. درصورتی به تعزیه ایرادی نمی‌گیرند و نمایش چهره در تعزیه پذیرفته شده است.

یکی از ایراداتی که به فیلم رستاخیز وارد می‌کنند، بحث نشان دادن چهره بزرگان دین می‌باشد. درصورتی به تعزیه ایرادی نمی‌گیرند و نمایش چهره در تعزیه پذیرفته شده است.

در بخش های پیشین به جایگاه تعزیه وسیر تاریخی ایجاد شدن آن و رسم شدن آن در مراسم عزاداری امام حسین علیه‌السلام اشاره کردیم و هم چنین اسناد تاریخی را بیان کردیم و در ادامه به منابع جمع آوری شده از تعزیه و معرفی آنها می پردازیم....

در بخش پیشین به اسناد  تاریخی تعزیه اشاره شد در ادامه به بررسی متون می‌پردازیم: بعد از آن‌که بر اثر تأثیر فرهنگ شاهى و برخى عوامل دیگر پاره‌ای خرافات توسط جهّال و افراد مغرض در تعزیه‌ها راه یافت، امیرکبیر به میرزا نصرالله اصفهانى که تخلص (شهاب) را داشت سفارش نمود که دوازده مجلس تعزیه بنگارد و این نخستین اصلاحات در مورد تعزیه بود که از اواسط قرن سیزدهم صورت گرفت