نقش هنر نمایشی تعزیه که بیان مفهومی از تاریخ، اندیشه و فرهنگ اسلامی و شیعی است و تحت تأثیر فرهنگ و تمدن و گفتمان ایرانی شکل گرفته، به عنوان رسانه‌ای شیعی در تحولات اجتماعی این دوره قابل بحث و بررسی است. در این مقاله برآنیم تا با بررسی مدارک و اسناد تاریخی موجود، آنچه که از برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی و عزاداری به عنوان بخشی از فرهنگ و آموزه‌ تشیع، در شکل‌گیری و جریان نهضت مشروطیت نقش داشته است را یافته و عرضه نماییم. باشد که مورد توجه قرار گیرد.

با روی کارآمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سبک تازه ­ای از عزاداری به نام روضه‌­خوانی و نوعی نمایش مذهبی همراه با اشعار و متون مرتبط با واقعه کربلا با ایجاد تکیه‌­ها، حسینیه­‌ها و موقوفات به وجود آمد. این مراسم و آیین­‌ها در دوران قاجار برای کسب مشروعیت مردمی، با شدت و گسترش بیشتری دنبال می‌شد، در این زمان هر طبقه و صنفی برای برگزاری عزاداری سعی می­ کردند تا از طریق ساختن تکیه و وقف آن، اجر دنیوی و اخروی کسب کنند و نامی نیکو برای خود باقی بگذارند تا این که ناصرالدین شاه دستور ساخت تکیه دولت را داد.

در این مقاله با توجه به متون تاریخی معتبر، احتمالات ممکن را تبیین کرده و ضمن بیان نظر مدافعان این واقعه، دیدگاه خود را مبنی بر نبود دلیل کافی و قابل اعتماد بر مسئله اربعین سیدالشهدا (ع) تبیین خواهیم نمود. همچنین امکان رسیدن کاروان اسرا را نیز به کربلا در اربعین اول تقریباً ناممکن دانسته و در پایان، دلیل الحاق سر مطهر امام حسین (ع) را به جسم شریفش مورد خدشه قرار داده و وجود حدیث شریفی که زیارت اربعین را از علائم مؤمنان می‌شمارد، برای استحباب و فضیلت آن زیارت کافی دانسته‌ایم.

شرح مصائب امام حسین (ع) یکى از پر تألیف‌ترین موضوع‌هاى تاریخى است که در هیچ موضوعِ تاریخى به این اندازه کارنوشتارى انجام نگرفته است؛ چرا که در هیچ موضوعى، آن قدر تقاضا وجود نداشته است. افزون بر انگیزه‌هاى دینى، زنده بودن واقعه عاشورا در یادها و خاطره‌ها را نیز می‌توان از مهم‌ترین انگیزه‌ها جهت کارهاى نوشتارى و تحقیق‌ها و تألیف‌ها در این باره برشمرد. با روى کار آمدن سلسله شیعى آل بویه این موضوع گسترش بیشترى یافت و به صورت آشکار در کوچه و بازار برگزار شد و طى قرن‌هاى متمادى تبدیل به رمز و شعار تشیع شد.

در این قسمت به ذکر نمونه هایی از گریه برای ائمه اطهار و به خصوص امام حسین (ع)  در تاریخ می پردازیم.

بی‌تردید، یکی از سنت‌های مهم شیعی، عزاداری برای امام حسین (ع) است . 
قیام امام حسین (ع) چنان تأثیری در استمرار حرکت شیعه داشته که گفته‌شده است: «اِنَّ الاسلامَ عَلوی و التّشیعُ حسینی» اسلام، علوی است و تشیع، حسینی. 

برای دست‌یابی به شیوه‌های اصیل و دور از خرافات و تحریفات این سنت مهم، تأسی به امامان معصوم شیعه (ع) یکی از بهترین راه‌ها به شمار می‌آید. در این مقاله، تلاش شده است در حد مقدور، شیوه برگزاری سنت عزاداری بر امام حسین (ع) توسط امامان را بررسی شود.

پیش از بازگشت اسرا به مدینه، خبر شهادت امام حسین (ع) به آن شهر رسید، در این هنگام ام‌لقمان دختر عقیل به همراهی خواهرانش در کوچه‌های مدینه‌ به سوگواری پرداختند و از زبان رسول‌الله (ص) چنین می‌سرودند: با عترت و خاندان من پس از رفتن من چه کردید؟ گروهی را اسیر و گروهی را به خون آغشته کردید. پاداش نصیحت‌های من این نبود که با نزدیکانم به بدی رفتار کنید.

در بخش های پیشین به جایگاه تعزیه وسیر تاریخی ایجاد شدن آن و رسم شدن آن در مراسم عزاداری امام حسین علیه‌السلام اشاره کردیم و هم چنین اسناد تاریخی را بیان کردیم و در ادامه به منابع جمع آوری شده از تعزیه و معرفی آنها می پردازیم....

در بخش پیشین به اسناد  تاریخی تعزیه اشاره شد در ادامه به بررسی متون می‌پردازیم: بعد از آن‌که بر اثر تأثیر فرهنگ شاهى و برخى عوامل دیگر پاره‌ای خرافات توسط جهّال و افراد مغرض در تعزیه‌ها راه یافت، امیرکبیر به میرزا نصرالله اصفهانى که تخلص (شهاب) را داشت سفارش نمود که دوازده مجلس تعزیه بنگارد و این نخستین اصلاحات در مورد تعزیه بود که از اواسط قرن سیزدهم صورت گرفت

اگر چله نبود، نطفه کودک کی علقه می بست؟ اگر چله نبود، چله خانه از کجا می آمد؟ اگر چله نبود، مرگ کی نگاه برمی داشت؟ اگر چله نبود، اربعین از کجا می آمد تا عشق زنده بماند و یاد سیدالشهدا همراه ما؟ راستی که زه کمان را چله گویند تا چله نشینی کنیم چهل و اربعین را .