در این مقاله می‌خوانید:
نام کنیه و القاب حضرت زینب (س)
حضرت زینب (س) در کلام معصومان (ع)
نام کنیه و القاب حضرت زینب (س)
هنگامی‌که آن حضرت متولد شد، مادرش حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها او را نزد پدرش «امیرالمؤمنین» علیه‌السلام آورده و گفت: این نوزاد را نام‌گذاری کنید؛ ولی حضرت فرمود: من از «رسول خدا» (ص) در این کار پیشی نمی‌گیرم. در این ایام حضرت رسول (ص) در مسافرت بودند. پس از مراجعت از سفر، امیرالمؤمنین (ع) به حضرت عرض کرد: نامی برای این نوزاد انتخاب کنید. رسول خدا (ص) فرمود: من بر پروردگارم در این امر سبقت نمی‌گیرم. در این هنگام «جبرئیل» (ع) فرود آمد، سلام خداوند بزرگ را به پیامبر (ص) ابلاغ کرد و گفت: نام این نوزاد را «زینب» بگذارید! خداوند این نام را برای او برگزیده است. آنگاه مصائب و مشکلاتی را که بر آن حضرت وارد خواهد شد بازگو کرد. پیامبر اکرم (ص) گریست؛ همان‌طور که هنگام ولادت امام حسین (ع) گریست و فرمود: هر که بر مصیبت‌های این دختر بگرید مانند آن است که بر دو برادرش یعنی حسن و حسین (ع) گریسته باشد.
و حضرت توصیه فرمودند که این طفل را همواره گرامی بدارید؛ چون او شبیه جده‌اش «خدیجه کبری» (س) است؛ یعنی همان‌گونه که حضرت خدیجه (س) در آغاز بعثت با شجاعت و فداکاری متحمل زحمات زیادی شد تا نهال نورسته اسلام حفظ و بارور شود، حضرت زینب (س) نیز با صبر و ایثار و تحمل سخت‌ترین فشارها از به خطر افتادن اساس اسلام جلوگیری به عمل می‌آورند.
زینب کبری تا حدود پنج یا شش‌سالگی تحت اشراف شخص پیامبر اکرم (ص) و در آغوش مادر بزرگوارش حضرت زهرا (س) پرورش یافت و از این پس مسؤولیت تربیت و پرورش او به عهده امام علی (ع) گذارده شد. تا اینکه در سال 17 هجری به همسری پسرعمویش «عبدالله بن جعفر» درآمد. سال‌ها بعد زمانی که مردم با امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) بیعت کردند حضرت برای یاری پدر از مدینه به کوفه رفت و در مدت پنج سال دوران سخت حکومت امام علی (ع) همواره یار و تسکین‌بخش غم‌های پدر بود و زنان کوفه را آموزش می‌داد.
چون علی (ع) در محراب عبادت با شمشیر «ابن ملجم مرادی» ملعون ضربت خورد، پرستاری آن حضرت را بر عهده گرفت و به دنبال شهادت امیرالمؤمنین (ع) و هنگام نوبت امامت برادر بزرگش امام حسن (ع) در کنار برادر قرار گرفت و آنگاه‌که امام حسن (ع) از کوفه به مدینه برگشت به همراه ایشان به مدینه آمد. وقتی‌که در سال 50 هجری معاویه حضرت امام حسن (ع) را مسموم کرد باز غمخواری و پرستاری برادر با زینب بود و پس از شهادت امام حسن (ع) در خدمت امام حسین (ع) بود و زمانی که در سال 60 هجری امام حسین (ع) عازم مکه شد به همراه آن حضرت از مدینه خارج گردید و از آن لحظه به بعد تا روز عاشورا در خدمت به قیام اباعبدالله (ع) تلاش می‌کرد و لحظه‌ای از آن حضرت جدا نگردید. نقل می‌کنند در جریان حرکت به‌سوی عراق «ابن عباس» به امام حسین (ع) گفت: اگر ناگزیر باید به این سفر بروید حداقل این زنان و بچه‌ها را با خود نبرید. در این لحظه حضرت زینب (س) خطاب به ابن عباس فرمود:... سوگند به خدا از حسین جدا نخواهم شد همراه او خواهم بود با او زندگی کرده و با او می‌میرم.
کنیه حضرت زینب (س) ام‌کلثوم و ام الحسن است؛ اما حضرت زینب (س) القاب زیادی دارند که در ذیل به بعضی از آن‌ها به همراه معانی‌شان اشاره می‌شود:
1. عالمه غیر معلّمه: دانای بی آموزگار.
2. فهمه غیر مفهّمه: فهمیده بدون فهماننده.
3. کعبه الرّزایا: قبله رنج‌ها.
4. نایبه الزهراء (س): جانشین و نماینده حضرت زهرا (س).
5. نایبه الحسین (ع): جانشین و نماینده حضرت حسین (ع).
6. عقیله بنی‌هاشم: بانوی خردمند بنی‌هاشم عقیله النساء: خردمند بانوان عقیله خدر الرساله: خردمند پرده‌نشینان رسالت، عقیله الطالبیین: زن خردمند از خاندان حضرت ابوطالب (و در بین طالبیان) عقیله الوحی: بانوی خردمند وحی، عقیله النبوّه: بانوی خردمند خاندان پیامبر، عقیله القریش: بانوی خردمند از قریش، سیده العقایل: بانوی زنان خردمند.
7. عدیله الخامس من اهل الکساء: همتای پنجمین نفر از اهل کساء (امام حسین) (ع).
6. کفیله السجّاد: سرپرست حضرت سجاد (ع).
8. سرّ أبیها: راز پدرش امام علی (ع).
9. الصدّیقه الصغری: صدیقه کوچک تر. به این لقب ملقب شده تا با مادرش صدیقه کبری فاطمه زهرا (س) اشتباه نشود. چه این که به ایشان زینب کبری گفته می‌شود تا میان او و دیگر خواهرش (ام‌کلثوم) که به نام و کنیه او خوانده می‌شود فرق باشد.
10. عابده آل علی: پارسای خاندان امام علی (ع).
11. بطله کربلاء: قهرمان کربلا.
12. عظیمه بلواها: بانویی که امتحانش بس بزرگ بود.
13. الباکیه: بانوی گریان.
16- سلیله الزهراء: چکیده و خلاصه حضرت زهرا (س).
17- امینه اللّه: امانت‌دار الهی.
18- آیه من آیات اللّه: نشانی از نشانه‌های خداوند.
19- مظلومه وحیده: ستمدیده تنها.
20- صابره محتسبه: پایداری کننده به حساب خداوند و برای خداوند.
حضرت زینب (س) چهره‌ای نورانی همچون ماه داشت. پیامبر (ص) در هنگام تولد او فرموده بود به همه حاضرین و غایبین امتم بگویید که این دختر را محترم بدارند که نمونه و نماینده خدیجه کبری (س) است. «حضرت سجاد» (ع) در وصف عمه‌اش زینب کبری (س) فرمود: انت بحمدالله عالمه غیر معلّمه فهِمه غیرُ مفهمه عمه جان! به حمدالله دانش تو دانشی الهی است و فهمی که در قلب شریف تو وجود دارد از منبع فیض الهی است. ایشان به مدت پنج سال وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) و فاطمه زهرا (س) را درک نمودند و این پنج سال فرصتی بود که از نور وجود این دو دردانه زمان بهره گیرد در دامان پرمهر و عطوفت آنان رشد نماید از جرعه‌های معرفت سیراب شود و حدیث صبر و استقامت در دفتر وجودش بنگارد.
حضرت زینب (س) به اعتراف همه تاریخ نویسان آراسته به همه فضایل و خصلت‌های والای اخلاقی و الهی بودند و در سایه این کمالات به مرتبه‌ای از منزلت انسانی دست یافتند که شایستگی محرم راز الهی و امین ودایع امامت و ولایت بودن را حداقل در بخشی از عمر شریفشان به خود اختصاص دادند. حضرت این کمالات را به برکت عنایات خاص الهی و پاکی سرشت و نحوه تربیت و پرورش در دامن پیامبر (ص) و حضرت فاطمه (س) و امیرالمؤمنین (ع) و تلاش‌هایی که در راستای کسب سجایای اخلاقی و به‌جای آوردن عبادات و فرمان‌ها الهی انجام داده بود به دست آورد همچنان که القاب بلندی که برای ایشان ذکرشده به گوشه‌ای از عظمت شخصیت این بزرگ بانوی اسلام دلالت دارند.
صاحب کتاب اساور من ذهب درباره حافظه و ذکاوت آن بانوی بزرگوار چنین می‌نویسد: در اهمیت هوش و ذکاوت آن بانوی بزرگوار همین بس که خطبه طولانی و بلندی را که حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا (س) در دفاع از حق امیرالمؤمنین (ع) و غصب فدک در حضور اصحاب پیغمبر اکرم (ص) ایراد فرمودند حضرت زینب (س) روایت فرموده است؛ و ابن عباس از آن حضرت روایت نموده و از آن حضرت به عقیله تعبیر می‌کند. چنانچه ابوالفرج اصفهانی در مقاتل می‌نویسد: ابن عباس خطبه حضرت فاطمه (س) را از حضرت زینب (س) روایت کرده و می‌گوید: «حدثتنی عقیلتنا زینب بنت علی علیه سلام...»
کلمات و فرمایشات گهربار آن حضرت در خطبه‌هایی که از آن حضرت روایت شده خود قوی‌ترین دلیل بر کمال فصاحت و بلاغت آن بانوی بزرگوار است. همان بانویی که امام سجاد (ع) در حق ایشان فرمودند: اَنْتِ بحمدالله عالِمَهٌ غَیرَ مُعَلَّمَه وَ فَهِمَهٌ غَیرَ مُفَهَّمَه یعنی: ای عمّه! شما الحمدالله بانوی دانشمندی هستید که تعلیم ندیده و بانوی فهمیده‌ای هستی که بشری تو را تفهیم ننموده است.
امام سجاد (ع): عمه‌ام زینب در مسیر اسارت از کوفه به شام همه فرایض و نوافل خود را به‌جای می‌آورد و غفلت نداشت. فقط در یکی از منازل به خاطر شدت ضعف و گرسنگی نشسته نماز خواند که بعد معلوم شد سه روز است غذا میل نکرده است
در اینجا مروری کوتاه به قسمتی از خطبه آن حضرت در مجلس یزید که یکی از بزرگ‌ترین حرکت‌های آن حضرت در واقعه کربلا بود که دستگاه حکومت بنی‌امیه را به‌شدت لرزاند می‌کنیم:
«به خدا قسم ای یزید هر چه کردی بازگشت آن به‌سوی خودت خواهد بود؛ چرا که تو جز پوست خود نشکافتی و جز گوشت خود ندریدی. ای یزید! در آن روزی که خداوند بدن‌های پاک شهیدانمان را حاضر می‌کند تا حقوق خود را از ستمگر بستاند. تو بر رسول خدا (ص) وارد خواهی شد؛ اما می‌دانی در چه حالی؟! درحالی‌که خون عزیزان او را ریخته و حرمت ذریه او را از بین برده‌ای. آری ای یزید! از این پیروزی ظاهری که به دست آورده‌ای غرق شادی مشو و آن عزیزان را که در کربلا به خاک و خون کشیده‌ای مغلوب و مرده مپندار؛ که خداوند می‌فرماید: کسانی را که در راه خدا شهید شده‌اند مرده مپندارید. بلکه آنان زنده‌اند و در نزد خدای خود روزی می‌خورند.
و ای یزید! برای تو همین بس که حاکم در آن روز خداوند و دشمن تو پیامبر خدا (ص) و یاور و پشتیبان اهل‌بیت جبرییل باشد؛ و به‌زودی کسی که این مقام را برای تو زینت داده و تو را بر گردن مسلمین سوار کرده است (معاویه) خواهد دانست که چه جانشین بدی برای خود تعیین کرده و در روز جزا درخواهید یافت که بدترین مکان از آنِ کیست و بدبختی و ضعف و زبونی شامل چه افرادی خواهد شد.»
حضرت زینب کبری (س) علم خود را از طریق غیب و الهام و از طریق جد بزرگوارش، پدر ارجمند، مادر گرامی و برادران عزیزش (ع) دارد که متصل به وحی هستند.
درباره مقام علمی آن حضرت گفته‌شده: زینب (س) در شهر علم پیامبر (ص) رشد یافته سپس در دامن دروازه علم آن حضرت (امیرالمؤمنین علی (ع)) بزرگ‌شده از سینه مادرش حضرت زهرا (س) شیر مکیده و تغذیه کرده است و عمری را با دو امام بزرگوار که نواده رسول خدا (ص) هستند به سر برده و آنان شهد علم را به کام او ریخته و به او چشانیده‌اند. او گنجینه علوم آل محمد (ع) و نمونه فضایل آنان است.
حضرت زینب (س) ازجمله راویان حدیث است. ایشان از مادر، پدر، برادرانش، ام سلمه، ام هانی و دیگر زنان روایت می‌کرد و ازجمله کسانی که از او روایت کرده‌اند ابن عباس ،علی بن الحسین (امام سجاد) (ع)، عبدالله بن جعفر، فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) و دیگران هستند.
«شیخ طبرسی» (ره) می‌گوید: حضرت زینب (س) روایات بسیاری را از قول مادرش حضرت زهرا (س) روایت کرده است.
از سخنان حضرت زینب (س) در طول مسافرت کربلا کوفه و شام و خطبه‌ها و سخنرانی‌هایی که در فرصت‌های مختلف در برابر ستمکاران و طاغوتیان آن زمان و مردم دیگر ایراد فرمود به خوبی معلوم می‌شود که مراتب علم و دانش و کمال آن بانوی بزرگوار از راه تحصیل و تعلیم اکتسابی نبوده و بهره‌ای الهی و جنبه خارق‌العاده داشته است. شاهد این مطلب کلام امام سجاد (ع) است که پس از خطبه کوفه به او فرمود: عمه جان آرام باش و سکوت اختیار کن که تو بحمدالله دانشمندی بدون آموزگار و فهمیده‌ای بدون فهماننده هستی.
از «فاضل دربندی» در ضمن بیان این فرمایش حضرت سجاد (ع) نقل‌شده که این سخن خود دلیل و حجت بر آن است که زینب (س) دختر حضرت امیرالمؤمنین (ع) محدثه بوده یعنی به او الهام می‌شده و علم او از علوم لدنی و آثار باطنی است.
«علامه فاضل سید نور الدین جزایری» در کتاب خود می‌نویسد: در دوران حکومت حضرت علی (ع) حضرت زینب (س) مجلس درسی در خانه خود ترتیب داده بود و برای زنان قرآن تفسیر می‌کرد. روزی تفسیر آیه شریفه کهیعص را بیان می‌کرد که حضرت علی (ع) وارد شد و به او فرمود: نور چشمم! شنیدم آیه شریفه کهیعص را تفسیر می‌کردی گفت: آری. فرمود: این رمزی است برای مصیبتی که بر شما خاندان پیامبر (ص) وارد می‌شود. بعد حضرت مصائب را تشریح فرمود و زینب (س) با صدای بلند گریه کرد.
در فضل حضرت زینب (س) همین بس که پس از حادثه عاشورا نیابت خاصی از طرف امام حسین (ع) داشت و مردم در مسائل حلال و حرام به او مراجعه کرده و از او می‌پرسیدند تا اینکه حضرت سجاد (ع) از آن بیماری که به مصلحت الهی به آن مبتلا شده بود بهبودی یافت.
زینب تمامی آنچه بر مادر گذشت را به ارث برد منتهی دختر سهم اضافه‌ای برداشت که از خانه‌اش به بدترین خانه حرکت کرد (به اسارت رفت). صورت را (در اسارت) با دست راست می‌پوشاند و اگر پوشش او را نیازمند می‌کرد از دست چپ هم بهره می‌برد
قرآن کریم هدف از آفرینش و خلقت انسان را عبودیت و رسیدن به کمال بندگی معرفی می‌کند: «من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادت کنند».
زینب (س) این درس را به‌خوبی از قرآن آموخته بود. او عبادت‌ها و نماز شب‌های پدر و مادر بزرگوارش را از نزدیک دیده بود. او در کربلا شاهد بود که برادرش امام حسین (ع) در عصر تاسوعا به «حضرت ابوالفضل» (ع) فرمود: «به‌سوی آنان بازگرد و این شب (شب عاشورا) را تا فردا مهلت بگیر شاید بتوانیم امشب را به نماز و دعا و استغفار در پیشگاه خدایمان مشغول شویم. خدا خود می‌داند که من نماز قرائت قرآن زیاد دعا کردن و استغفار را دوست دارم».
حضرت زینب (س) نیز از عاشقان عبادت و شب‌زنده‌داران عاشق بود و هیچ مصیبتی او را از عبادت بازنداشت. از امام سجاد (ع) نقل‌شده است: عمه‌ام زینب در مسیر اسارت از کوفه به شام همه فرایض و نوافل خود را به‌جای می‌آورد و غفلت نداشت. فقط در یکی از منازل به خاطر شدت ضعف و گرسنگی نشسته نماز خواند که بعد معلوم شد سه روز است غذا میل نکرده است زیرا به هر اسیر شبانه‌روز یک گرده نان می‌دادند و عمه‌ام سهمیه خود را بیشتر اوقات به بچه‌ها می‌داد.
«فاطمه» دختر امام حسین (ع) می‌گوید: عمه‌ام زینب (س) در آن شب (شب عاشورا) در محراب عبادتش ایستاده دعا می‌خواند و به خدا استغاثه می‌کرد آن شب دیدگان هیچ‌یک از ما به خواب نرفت و آه و ناله ما فروننشست.
عفت و پاک‌دامنی برازنده‌ترین زینت زنان و گران‌بهاترین گوهر برای آنان است. زینب (س) درس عفت را به‌خوبی در مکتب پدر آموخت پدری که فرمود: پاداش مجاهد شهید در راه خدا از پاداش عفیف پاک‌دامنی که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمی‌گردد بزرگ‌تر نیست. عفیف پاک‌دامن فرشته‌ای از فرشته‌ها است.
همانا فاطمه پاک‌دامن است پس خداوند ذریه او را بر آتش جهنم حرام کرده است حضرت در پاسخ می‌فرماید: بلی مقصود پیامبر (ص) حسن و حسین و زینب و ام‌کلثوم (ع) بوده است.
زینب کبری (س) عفت و حجاب خویش را حتی در سخت‌ترین شرایط به نمایش گذاشت. او در دوران اسارت و در حرکت از کربلا تا شام سخت بر این مسئله پای می‌فشرد. مورخین نوشته‌اند: «او صورت خود را با آستینش می‌پوشاند چون روبنده‌اش از او گرفته شده بود».
شاعر عرب به همین قضیه اشاره‌کرده و می‌گوید: «زینب تمامی آنچه بر مادر گذشت را به ارث برد منتهی دختر سهم اضافه‌ای برداشت که از خانه‌اش به بدترین خانه حرکت کرد (به اسارت رفت). صورت را (در اسارت) با دست راست می‌پوشاند و اگر پوشش او را نیازمند می‌کرد از دست چپ هم بهره می‌برد».
آن بانوی بزرگوار برای پاسداری از مرزهای حیا و عفاف بر سر یزید فریاد برآورد که: ای پسر آزادشده‌های جدمان پیامبر اسلام (ص) آیا این از عدالت است که زنان و کنیزکان خویش را پشت پرده نشانی و دختران رسول خدا (ص) را به‌صورت اسیر به این‌سو و آن‌سو بکشانی نقاب آنان را دریدی و صورت‌های آنان را آشکار ساختی.
حضرت زینب (س) در کلام معصومان (ع)
یکی از بهترین راه‌ها برای شناخت سیمای تابناک حضرت زینب (س) شناخت ایشان در آیینه کلام معصومان (ع) است. در ذیل به بعضی از فرمایشات آنان درباره آن بانوی ملکوتی اشاره می‌شود:
رسول خدا (ص) فرمود: زینب با هزار سختی به انواع بلاها گرفتار خواهد شد.
در روایتی آمده است که شخصی از امام صادق (ع) سؤال کرد: آیا پیامبر (ص) چنین فرموده است: همانا فاطمه پاک‌دامن است پس خداوند ذریه او را بر آتش جهنم حرام کرده است حضرت در پاسخ می‌فرماید: بلی مقصود پیامبر (ص) حسن و حسین و زینب و ام‌کلثوم (ع) بوده است.
حضرت زهرا (س) فرمود: محبت دخترم زینب به حسین بی‌نهایت است که بی‌دیدار حسین آرام نمی‌گیرد. اگر بوی حسین را نشنود قالب تهی می‌کند.
امام صادق (ع) فرمود: اگر کسی بر مصیبت عمه‌ام زینب (س) که با برادر شریک بود گریه کند و تشکیل مجالس ذکر ما بدهد یا بشنود و گریان شود اگر به‌قدر بال مگس چشمش در این مصیبت تر شود خداوند او را بیامرزد این است ثواب و اجر گریه کنندگان بر مصیبت حضرت زینب (س).
