کرب و بلا: رسالت مهمی پس از واقعه عاشورا به روی دوش بانوان بنی‌هاشم نهاده شد تا واقعیت بزرگی به نام کربلا در تاریخ زنده باقی بماند و حقیقت این قیام برای پیروان و تمامی آزادی خواهان جهان به تمامه شرح و تفسیر داده شود. اگرچه تاریخ زنده ماندن قیام کربلای سال 61 هجری را مدیون جان‌فشانی، صبر و مجاهدت عالمانه بانوی بزرگوار زینب کبری (س) می‌داند، اما جای هیچ شک و شبهه‌ای نیست که زینب (س) در این مسیر تنها نبود و بانوان جلیله‌ای چون حضرت ام‌کلثوم (س) خواهر گرامی‌شان، در طی این مسیر همراه و هم‌نفس پیام‌آور کربلا بود.
حضرت ام‌کلثوم (س) دومین دختر حضرت علی (ع) و فاطمه (س) است که بعد از سال هشتم هجری متولد شد...1 بیشتر مورخان نام ایشان را ام‌کلثوم نوشته‌اند؛ اما در دیگر کتب نام ایشان «زینب صغری» ذکر شده و ام‌کلثوم کنیه‌ای است که پیامبر (ص) بر او نهاد؛ زیرا او شباهت زیادی به ام‌کلثوم دختر پیامبر (ص) داشت.
وی در سال هفدهم با «عمر» ازدواج کرد.2 به نقل تذکره نویسان حاصل این ازدواج فرزندی به تام «زید» بود هرچند مورخانی چون «ابن سعد»، «این حجر عسقلانی» و «ابن حزم» چنین روایت کرده‌اند که «او برای عمر پسری به نام زید و دختری به نام رقیه آورد.»3
حضرت ام‌کلثوم (س) از زنان دانشمند عصر خود به شمار می‌رفت که فضایل متعددی چون زهد، عبادت، فصاحت و بلاغت شهرت داشت. ایشان خود در سرزمین کربلا حاضر بود و در آن ایام سخت، شاهد شهادت مظلومانه سیدالشهدا (ع)، اصحاب و یاران ایشان و نیز مصیبت‌هایی بود که بر اهل‌بیت عصمت و طهارت وارد شد.
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های نقش‌آفرینی ام‌کلثوم (س)؛ ابلاغ پیام حادثه عاشورا و آگاهی بخشیدن به مردم در قالب خطبه‌ای است که آن حضرت هنگام ورود به کوفه با مشاهده انبوه جمعیت کوفیان، با صدایی رسا همراه با حزن و اندوه قرائت فرمود.
در فرازی از این خطبه چنین آمده است: «وای بر شما، آیا می‌دانید چه داهیه بزرگی مرتکب شدید و چه جنایتی به گردن گرفتید و چه خون‌هایی به ناحق ریختید و چه پرده‌نشینانی را از پرده بیرون افکندید و چه اموالی را به غارت بردید؟ شما کسی را کشتید که بعد از رسول خدا هیچ کسی به مقام او نمی‌رسید، رحم از دل‌های شما برداشته شد، آگاه باشید که حزب خداوند رستگارانند و حزب شیطان زیانکاران.»
هرچند ابعاد شخصیت این بانوی جلیله و اثرگذاری ایشان پس از واقعه عاشورا در سایه مجاهدت شجاعانه و ایثار همراه با صبر و رنج زینب کبری (س) تا حدی در سایه قرار گرفته است اما بدون شک همان‌گونه که زینب (س) را نائبه الزهرا (س) نامیده‌اند، حق است که ایشان را نائبه الزینب (س) نامید و بر استان مقام و منزلت ایشان سر تعظیم و ارادت فرو آورد.
مطابق آنچه در تاریخ شیعه و کتب متعدد بزرگان تاریخ اسلام ازجمله «کامل بهایی» آمده است؛ حضرت ام‌کلثوم (س) اواخر ماه جمادی‌الثانی سال 62 هجری و قبل از خواهر بزرگوارشان زینب کبری (س) چشم از جهان فروبست و جسم مطهرشان در شهر شام دفن گردید.4 البته طبق برخی منابع تاریخی، مدفن ایشان در شهر مدینه و قبرستان بقیع واقع شده است.5 «ابن عساکر» در این باره می‌گوید: این قبری که در دمشق است؛ مدفن ام‌کلثوم، دختر علی بن ابی‌طالب (ع) از فاطمه نیست... وی در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع مدفون گردید.
اما روایات متعدد حاکی از آن است که بارگاه حضرت ام‌کلثوم (س) در مجاورت فرزند برادر شهیدشان حضرت سکینه بنت الحسین (ع) در روستای «زاویه» واقع گردیده است؛ روستایی در یک فرسخی شهر دمشق که مسجد بزرگی بر آن بنا گردیده است. «ابن‌بطوطه» جهانگرد مسلمان در سفرنامه‌اش می‌نویسد: در نزدیکی شهر شام و یک فرسخ مانده به آن، مزار ام‌کلثوم دختر علی بن ابی‌طالب (ع) از فاطمه است.7 «یاقوت حموی» نیز مزار ایشان را در شهر «زاویه» دمشق ذکر کرده است.8
____________________________________________________________________________________________
پی‌نوشت‌ها:
1- المحبر، ص 53؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 244؛ الطبقات الکبری، ج 8، ص 460.
2- الارشاد، ج 1، ص 354-355؛ المعارف، ص 143.
3- المحبر، ص 101؛ الطبقات الکبری، ج 8، ص 461؛ المعارف، ص 185.
4- طبری، کامل بهایی، ج 2، ص 371.
5- الریاحین الشریعه، ج 3، ص 256.
6- ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج 2، ص 309.
7- ابن بطوطه، الرحله، ج 1، ص 113.
8- یاقوت، معجم البلدان، ج 3، ص 20
