کرب و بلا: عبرت‌های عاشورا و پیام‌هایی که از این قیام تاریخی طی سالیان و قرن‌های متمادی تا به امروز به جهان بشریت صادر شده؛ موضوعی بوده است که از ابعاد و زوایای گوناگون مورد بحث اندیشمندان، محققان و پژوهشگران دینی بوده و هست. پیام‌هایی که گاه منشا ظهور انقلاب‌های ریشه‌دار شده و گاه بستر تحول فردی و جوامع انسانی را فراهم کرده است.
«محمد منصورنژاد»، دین‌پژوه و مسئول کمیته دین‌پژوهی صلح انجمن علمی مطالعات صلح ایران، از منظری نو به این واقعه تاریخی پرداخته و تلاش نموده است وجوه صلح طلبانه قیام حسینی را تبین و تشریح کند.
وی در بیان میزان اثرگذاری پیام‌های عاشورا در زندگی فردی و اجتماعی شیعیان می‌گوید: پیرامون آثار نهضت کربلا سخنان زیادی گفته شده اما شاید وجه صلح‌طلبی این حادثه کمتر مورد بحث قرار گرفته است. نهضت حسینی ظرفیت فراوانی برای تقویت روح همبستگی، مهربانی، دوستی و صلح در مردم دارد. متفکران ما از واقعه کربلا و کارگزاران آن، یعنی امام حسین (ع) و همراهانش، روایت صلح‌آمیزی ارائه نکرده‌اند و مقهور ابعاد حماسی آن شدند که البته خود واقعیتی است. از «هیهات منا الذله» امام (ع) زیاد گفته‌اند، اما از فاصله گرفتن امام (ع) از جنگ و شمشیر تا حد ممکن کمتر گفته‌اند یا آن را خوب تبیین نکردند.
منصورنژاد معتقد است برگزاری مناسک و آیین‌های عزاداری در ایام محرم و اطعام و ایثار مادی و معنوی، موجب همبستگی بیشتر مردم در ان ایام می‌شود، ولی اگر از جهت نظری هم روایت صلح‌آمیزی از عاشورا ارائه شود، تاثیرگذاری‌اش به مراتب بیشتر است و از همدلی به وجود آمده در این ایام می‌توان برای التیام سایر دردها نیز بهره فراوانی جست.
این نویسنده دین‌پژوه معتقد است بر خلاف آنچه برخی نویسندگان اسلامی می‌نویسند که در اسلام اصلاً خشونت نداریم و همه جنگ‌های صدر اسلام صرفاً دفاعی بودند، باید گفت این اظهار نظرها دقیق نیست و در اسلام خشونت هم داریم، ولی خشونت دو گونه است: مشروع و نامشروع.
خشونت نامشروع مجاز نیست. پذیرش جنگ در هر مرتبه‌ای، یعنی پذیرش خشونت. جنگ‌ها نیز دو گونه‌اند: تهاجمی و تدافعی. خشونتِ جنگ تهاجمی نامشروع است و خشونتِ جنگ دفاعی مشروع. عجیب است که این همه آیات جهاد و قتال در قرآن را ببینیم و در مقابل نص اجتهاد و نیز خشونت در اسلام را نفی کنیم. نکته درست‌تر آن است که جنگ‌های اسلامی چون جنبه دفاعی دارد، خشونتش مشروع است. البته مدلل کردن اینکه همه جنگ‌های صدر اسلام دفاعی بود کار ساده‌ای نیست. به نظر می‌رسد امام حسین(ع) در نبردش به خشونت مشروع تن داد، چون از ابتدا حالت تهاجمی نداشت. به این معنا که در منزلش به سراغش رفتند و اتفاقات دیگری را رقم زدند و در نهایت جنگ دفاعی بر او عارض و به خشونت کشیده شد.
حکومت‌های استبدادی و توتالیتر به دلیل ورود به حریم خصوصی و عمومی مردم، از اساس نامشروع‌اند و انتظار صلحی عادلانه و شرافتمندانه دور از واقعیت است. حکومت جور به هر طریقی تبعیت مردم را می‌خواهد، حال آنکه چنین حقی ندارد. پس کسی نمی‌تواند بگوید امام حسین(ع) آرامش جامعه را به هم زد و قیامش نامشروع است.
به گفته منصور نژاد یکی از راه‌های شناخت فرهنگ عاشورا این است که شعارهای اصلی و رجزهای مهم روز عاشورا تجزیه و تحلیل شوند. حرکت کردن در مسیر نهضت حسینی(ع) نیز متضمن شناخت این شعارهاست. در مقابل، تحریف آنجا رخ می‌دهد که شعارهای اصلی اصلاً مطرح نشود یا ناقص مطرح شود و تفسیری نادرست بپذیرند. یکی از شعارهای بسیار مهم در روز عاشورا و حین حمله به دشمن، رجز مشهوری است که متأسفانه بیت دوم آن هنوز به صورت دقیق و عمیق شرح داده نشده است. در این رجز آمده: «اَلْمَوْتُ اَوْلى مِن رُکُوبِ الْعارِ، وَ الْعارُ اَوْلى مِن دُخُولِ النّارِ.»
مصرع اول بیان دیگری از همان شعار مشهور «هیهات منا الذله» است که مرگ را بهتر از پذیرفتن ننگ و عار می‌داند. در مصرع دوم در آن زمان خاص و مکان و موقعیت استثنایی، کلامی از امام حسین(ع) شنیده شد که فهم آن نیاز به تأمل بسیار دارد، امام می‌فرماید ننگ و عار بهتر از پذیرش آتش جهنم است. امامی که از ننگ و عار که به ذلت می‌انجامد گریزان بود، از بین دو گزینه عار و آتش، عار را برمی‌گزیند.
وی در تبیین این شعار مروری دارد بر تاریخ منازعات قبیله‌ای صدر اسلام و مفهوم رجزهای جنگی در گفتمان فرهنگ جاهلی چند دهه پیش از جریان کربلا که اعراب اعتقاد داشتند ما آتش را بر ننگ و عار ترجیح می‌دهیم. در عهد حضرت امیر (ع) هم این شعار شنیده شد و از این رو آن حضرت در یکی از سخنانشان یعنی خطبه معروف به «قاصعه» گفته‌اند: شما مى‌گویید: «اَلنّارَ وَ لاَ الْعارَ» آتش دوزخ آرى، اما ننگ و عار نه. گویا مى‌خواهید با این شعارتان اسلام را واژگون کنید و حرمت آن را بشکنید و پیمان الهى را که خداوند آن را حرمى براى شما در زمین قرار داده و وسیله امنیت خلقش شمرده است نقض کنید. اگر به غیر اسلام پناه ببرید، کافران با شما نبرد خواهند کرد و در آن هنگام نه جبرئیل و میکائیل به یارى شما مى‌آیند و نه مهاجرین و انصار و راهى جز پیکار با شمشیر نخواهید داشت تا خداوند میان شما حکم کند و شکست و زبونى شما فرارسد.
منصورنژاد در ادامه می‌افزاید: جمله شعارگونه «اَلنّارَ وَ لاَ الْعارَ» که به گفته بعضى از شارحان نهج‌البلاغه اولین بار از زبان «اوس بن حارثه» شنیده شد، مفهومش این است که «ما از آتش استقبال مى‌کنیم ولى ننگ را نمى‌پذیریم». این سخن در واقع از شعارهاى متعصبین دور از اسلام است. آنها مى‌گفتند: «حاضریم به دوزخ برویم، اما حاضر نیستیم مثلا فلان قبیله بر ما پیشى گیرد یا خونى از ما بریزد و انتقامش را دو چندان نگیریم.» امام (ع) مى‌فرماید: «مفهوم این سخن پشت کردن به اسلام و نقض پیمان‌هاى الهى است..» همانگونه که امیرالمؤمنین(ع) نفی شعار ترجیح آتش بر ننگ می‌نمود، فرزندش در اوج حماسه کربلا در مقابله با فرهنگ جاهلی فرهنگ صحیح دینی را بازتولید می‌کند که بر عکس این شعار جاهلی، از نگاه امام حسین (ع)، عار و ننگ از پذیرش آتش بهتر است. به عبارت دیگر اینگونه نیست که همواره خشونت راه حل مشکل باشد و به بهانه نپذیرفتن ننگ و عار، دست به قبضه شمشیر برد و به تعبیر دقیق‌تر گفتمان امنیتی و خشونت‌بار و سختگیرانه تنها راه حل نیست.
این پژوهشگر دینی می‌افزاید: بنا بر یک باور شیعی، امام حسین(ع) قطعاً در ذلت نزیست و این نکته می‌رساند آنگونه نیست که اگر کسی وارد جهاد اصغر نشد و صبر پیشه کرد، این شیوه زندگی مساوی است با ذلت. از این رو باید این جمله امام را که فرمودند: «آن فلان بن فلان مرا بین دو راه ذلت و شمشیر مخیر کرد» درست فهمید. اگر کسی بین ذلت و شمشیر مخیر شد، باید شمشیر را برگزیند تا خوار نشود. اگر در شرایطی مورد هجوم قرار می‌گیری و از خود دفاع نکنی، جان و مال و خانه و کاشانه‌ات در خطر می‌افتد. اینجا عقل و نقل از خود دفاع کردن را تأیید می‌کند.
مسئول کمیته دین‌پژوهی صلح انجمن علمی مطالعات صلح ایران، تقلیل عزت به خشونت‌گرایی و تأکید بیش از حد معقول بر روی عزت از راه شمشیر، به بهانه برداشتی از پیام اباعبدالله(ع) را تحریف معنوی نهضت حسینی می‌داند که تبعات سوء آن بیش از تحریف لفظی است. کسب عزت مجاری بسیار متنوعی دارد و در موارد بسیار استثنایی و محدودی راه عزت از مسیر شمشیر می‌گذرد. همچنین مرز بین سبک زندگی و مبارزه امام حسین(ع) با بسیاری از بزرگان اهل جهاد حتی شیعیانی مانند امثال «حجر بن عدی» آن است که روش و سبک زندگی معصومین(ع) معقول و اخلاق‌مدار است و نمی‌توان به بهانه عزت و فرار از ننگ، اخلاق را زیر پا گذاشت و به کنش‌های نامعقول دست یازید.
کسانی که تفسیری خشونت‌آلود از مسائل و روابط دارند، نمی‌توانند بفهمند که اباعبدالله(ع) در روز عاشورا رویکرد فرهنگی را به جد تعقیب کرد و بارها به بهانه های مختلف خطابه هایی را خطاب به لشکریان عمرسعد ایراد فرمودند. ایشان از اولین برخورد با سپاه یزید که با حر و لشکریانش بود، برخوردی رحمانی داشت و از جنگ که پیشنهاد برخی یارانش بود فاصله گرفت و عصر تاسوعا از آغاز نبرد استقبال نکرد و آن را به عقب انداخت و صبح عاشورا هم برای کشتن و کشته شدن شتابی نداشت و این دشمن بود که جنگ را آغاز کرد و لشکریان ابن زیاد برخوردی خشن در آن حادثه داشتند که زبانزد خاص و عام در دنائت و پستی و شقاوت شد، اما امام حسین (ع) سمبل فرهنگ، گفت‌وگو، مهربانی و مروت در طول تاریخ شد.
