کرب و بلا: مرثیه‌خوانی و مداحی در مقام اهل‌بیت (ع) و به‌ویژه سیدالشهدا (ع) و حادثه کربلا، نه تنها قدمتی چندین صدساله، بلکه گستره‌ای به وسعت جهان دارد و در کشورهای مختلف می‌توان ردپای شعرا و نویسندگانی را دید که در این باب قلم زده‌اند.
هندوستان سرزمینی با ادیان و مذاهب مختلف، مهد پرورش شعرا و ادبای بسیاری بوده است که برخی از آنان حوزه خلق آثار خود را به موضوع مدح و منقبت فرزندان رسول خدا (ص) اختصاص داده‌اند. «میر انیس» فرزندی از سرزمین هندوستان است که در این باب سابقه‌ای درخشان دارد. تبار او همه از بزرگان و دانشوران بودند؛ «میر امامی موسوی هروی» و «میر غلام‌حسین» از جمله نیاکان میر انیس هستند که در شعر و سخنوری آوازه و شهرت داشته‌اند.
تاریخ تولد میر انیس به درستی مشخص نیست اما از سال وفات او که در سن 72 سالگی‌اش رخ داد، می‌توان دریافت ولادت وی در حدود 1219 هجری قمری باشد. به واسطه چهره شجاع و مردانه انیس، او را «ببرعلی» نیز می‌‌نامیدند.
او تحصیلات مقدماتی را در «فیض‌آباد» گذرانید و سپس به «لکهنو» رفت و در آنجا هم تا چهل‌سالگی به کسب دانش پرداخت. میر انیس به معقولات بیشتر از منقولات علاقه داشت و کتاب‌های نادر و اصلی را مطالعه می‌کرد. کتابخانه او پر از کتب در فنون مختلف بود و خود او نیز همه آن کتاب‌ها را خوانده بود. مادر میر انیس با مسائل مذهب آگاهی داشت و فارسی به آن اندازه می‌دانست که جامع عباسی را می‌خواند و تدریس می‌کرد و به شدت پایبند عبادات بود. او جز در صورت ضرورت از خانه به در نمی‌آمد، از این رو بیشتر به تربیت میر انیس می‌پرداخت و در واقع میر انیس در مکتب مادر خود پرورش یافت، پرورشی که آن را در هیچ مدرسه و دانشگاهی نمی‌توانست به دست آورد. میر انیس جوانی خود را در شهر لکهنو گذرانید و با علما و ادبای آنجا هم‌نشینی داشت و این هم‌نشینی‌ها در تکوین شخصیت او بسیار مؤثر بود.
«میر خلیق» پدر میر انیس که خود نیز مرثیه‌سرایی مشهور بود به تربیت انیس و پیشرفت او بسیار توجه می‌کرد. میر انیس بسیار با ادب بود و سخنانی دانشمندانه می‌گفت و از این رو شاعران از پدرش درخواست می‌کردند انیس را تشویق کند تا به مرثیه‌سرایی بپردازد.
درباره او گفته‌اند: هر چه سالخورده‌تر می‌شد شعرش شاداب‌تر می‌گردید، او از آغاز تا پایان عمر از احترام مردم برخوردار بود، در صدها مجلس شرکت کرد و پیوسته رونق‌بخش محافل بود. در اشعارش الفاظ دشوار به کار نمی‌برد و از تفید لفظی و معنوی در سرودن اشعار دوری می‌جست. کلمات را در اشعار خود مانند مروارید جای می‌داد و تا زمانی که واژگانی فصیح و بلیغ به دست نمی‌آورد به سرودن نمی‌پرداخت.
میر انیس در شعر خود از سبک شاعران دهلی و لکهنو که با تکلف و تصنع بسیار همراه بوده، پیروی کرده است. اگرچه عنصر مذهب در سبک همه شعرای لکهنو وجود داشت، اما انیس به گونه‌ای خاص مذهبی بود و اساساً شعر او مرثیه دینی بود. انیس هم خود مذهبی بود و هم از مقبولیت مذهب در پیشبرد هنر خود بهره جست. وی در شعر رزم و بزم را از یکدیگر جدا می‌سازد و مرثیه‌گویی را فریضه دینی می‌داند. در کلام میر انیس هرگز غلو راه نیافته بلکه آنچه در سخن او می‌خوانیم کمال تخیل شاعرانه است
واقعه کربلا در اشعار میر انیس
میر انیس از میان تمام حماسه‌ها و مرثیه‌های دینی، تنها به واقعۀ جان گذار کربلا پرداخته و درباره همه قهرمانان و وسایل جنگی آن روز به دقت سخن‌سرایی کرده است. وی با توجه به ایمان و اعتقادی که به خاندان پیامبر (ص) داشته، صحنه‌های جنگی را با عشق و سوز بیشتر تصویر کرده و برای نامیدن هر یک از قهرمانان کربلا، واژه‌ای خاص برگزیده بود.
مرثیه‌های انیس بسیار جاندار و زیباست و هرگز ذلت و پستی در اشعار او راه نیافته و در همه‌جا یاران امام حسین (ع) را با شجاعت و سروری و وقار توصیف کرده است.
خصوصیت بارز شعر میر انیس این است که در مرثیه تنها به ذکر اوصاف امام حسین (ع) و یاران او نپرداخته، بلکه سرداران و لشکریان بنی‌امیه را نیز به دقت وصف کرده است. انیس از ترکیبات فارسی بسیار بهره جسته و گاهی ترکیبات عربی هم در اشعار خود به کار برده است.
نکته قابل‌توجه در خصوص آثار این مرثیه‌سرای هندوستانی اینکه برخی اشعار وی به زبان عربی و انگلیسی ترجمه و منتشر شده است.
در مرثیه‌های میر انیس اصول دین، معرفت الهی، نماز و اهمیت جهاد و عشق محمد (ص) و خاندان رسول خدا بسیار گوشزد شده و از این جهت مرثیه‌های او بی‌نظیر است.
عمده موفقیت وی از آن روست که نوحه‌خوانی را از یک آیین اجتماعی به نفیس‌ترین آثار ادبی و مرثیه‌خوانی تبدیل کرد. «پرفسور شبیر حسن رضوی» میر انیس را با «شکسپیر» مقایسه کرده و می‌نویسد: اگر قیاسی میان شکسپیر و میر انیس انجام دهیم به خوبی در می‌یابیم شکسپیر علاوه بر ساختن شخصیت‌ها، حوادث را با ایده‌های خلق می‌کند، اما شاهکار میر انیس آن است که یک تراژدی هولناک عجیب‌وغریب را در قالبی ساده چنان ارائه می‌دهد که شنونده و خواننده مرثیه حادثه را پیش چشمان خود می‌بیند و به عمق فاجعه پی می‌برد.
از این شاعر و مرثیه‌سرای هندوستانی که به واقع بزرگترین مرثیه‌سرای وقایع کربلا در هند به شمار می‌آید، حدود 1200 مرثیه بر جای مانده است؛ اما شاهکار میر انیس مجموعه 157 بیتی است که در یک شب سروده شد و از آن زمان تا کنون این ابیات در دهه اول محرم توسط نوحه‌خوانان و واعظان خوانده می‌شود و مردم با این ابیات عزاداری می‌کنند.
میرببرعلی انیس دهم دسامبر 1871 میلادی بر اثر ابتلا به بیماری سل در سن 72 سالگی درگذشت.
____________________________________________________________________________
منبع:
* تمیم داری احمد، مجله دانش شماره 23، پاییز 1389، خانه فرهنگ سرکنسولگری ایران – حیدرآباد
