اختصاصی کرب و بلا: سوگواری و عزاداری در ایران قدمتی دیرینه دارد و از دیرباز تا کنون تکیه‌داران، اصناف و هیئات کوچک و بزرگ مذهبی در گوشه و کنار این سرزمین با سبک و سیاقی خاص به برپایی آیین عزاداری به‌ویژه در ایام ماه محرم و صفر و شهادت سیدالشهدا (ع) اهتمام ورزیده‌اند.
پرداختن به این آیین‌ها و سنت‌های خاص عزاداری در ایران تاکنون موضوع تحقیق و پژوهش بسیاری از عاشورا پژوهان و جامعه شناسان بوده است و کتاب‌های بسیاری به قلم نویسندگان ایرانی و حتی غیر ایرانی گردآوری و به نگارش درآمده است.
«رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آئین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران» به قلم «محسن حسام مظاهری» حاصل پژوهش پنج‌ساله است و به‌واسطه داده‌های منحصربه‌فرد و مشاهدات و شنیده‌های صاحب اثر از عزاداری هیئات مذهبی ایران است. کتاب را می‌توان به حق نخستین جستار جامعه‌شناختی و اثر مستقل در بررسی آیین‌های عزاداری در ایران به شمار آورد.
درباره کتاب
رسانه شیعه در 9 فصل و 611 صفحه به نگارش در آمده است. نویسنده در این کتاب از منابع معتبر و متکثر استفاده نموده و چنانچه در مقدمه کتاب آورده است در کنار نقل احادیث و روایات مقاتل، متن عربی روایات نیز ذکر شده تا تصدیقی بر صحت گفته‌ها باشد.
همچنین به گفته نویسنده اثر، یکی از منابع تحقیقی این کتاب، آرشیوی به نسبت غنی از محصولات و کالاهای فرهنگی مجالس و هیئت‌های مذهبی بود که بخش عمده‌ای از این آرشیو، ناظر به فیلم‌ها و عکس‌های دست اولی است که از جریان عزاداری و مجالس مذهبی شهرهای مختلف گرفته شده است.
نویسنده هدف از نگارش این کتاب را تحلیل و فهم منطق تغییرات و تطورات مناسکی- گفتمانی مجالس و آیین‌های عزاداری شیعیان ایرانی در طی تاریخ و خصوصاً دوران معاصر عنوان کرده است. محسن حسام مظاهری رویکرد اصلی و بنیانی در این راستا را بررسی این مجالس و آیین‌ها به مثابه پدیده‌هایی اجتماعی می‌داند.
کتاب رسانه شیعه در 611 صفحه توسط انتشارات چاپ و نشر بین‌الملل در سال 1387 منتشر شده است.
درباره‌ی نویسنده
محسن حسام مظاهری، متولد 1361 اصفهان، نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و جنگ است. فعالیت علمی او پیرامون مناسک و آیین‌های شیعه و همچنین تحلیل جنگ ایران و عراق است. او پروژه اصلی خود را بررسی سیر تغییر و تحولات آیین‌های شیعه و فهم منطق این تغییرات می‌داند. مظاهری فارغ‌التحصیل جامعه‌شناسی دانشگاه تهران است.
از آثار او می‌توان؛ خیابان ایران، روایت عزاداری مردم ایران در سفرنامه‌های خارجی، مجالس مذهبی در ایران معاصر، را نام برد.
بازخوانی کتاب
- در فصل اول کتاب مباحثی ناظر به احوالات شاهان و حاکمان هر دوره، مواضع علما و روحانیت شیعه و نسبت آنان با حکومت، فرهنگ عمومی و گفتمان دینی و وقایع سیاسی- اجتماعی مهم آمده است. در ابتدای بخش نویسنده با استناد به کتاب «خصایص الحسینیه»، محافل سوگواری امام حسین (ع) را به پنج دسته تقسیم می‌کند که در این تقسیم‌بندی، از ابتدای خلقت همه انبیا و پیامبران پیشین بر داستان امام حسین (ع) گریسته‌اند.
سپس به معرفی برخی از مرثیه‌سرایان شاخص معاصر امامان شیعه مانند فرزدق، حسان، کمیت اسدی و ... پرداخته شده است. بعد از آن به عزاداری اهل‌بیت (ع) در ایران سخن به میان آمده است که از دوره آل‌بویه شروع شده و تا دوران انقلاب اسلامی را در بر می‌گیرد... در برخی دوران مانند سلجوقیان، افشاریه، پهلوی مراسم عزاداری امام حسین (ع) کم رنگ ولی دوران صفویه را می‌توان دوران طلایی حیات مجلس و آیین‌های مذهبی دانست.
در بررسی مجالس در دوران انقلاب اسلامی به معرفی مداحان شاخص دوران جنگ (مانند صادق آهنگران و غلامعلی کویتی پور) و بعد از جنگ (مانند منصور ارضی، سعید حدادیان و...) و مداحان عامه‌پسند (مانند نریمان پناهی، سید محمدجواد ذاکر و...) پرداخته شده و در پایان نیز در مورد جریان اصلاحات و آسیب‌شناسی عزاداری بحث شده است.
- فصل دوم به ارائه تعاریف و بررسی مفاهیم و مباحث کل و زیربنایی مانند فرهنگ خواص، فرهنگ‌عامه، دین، دین‌داری، مناسک دینی و آیین‌های دین‌داران اختصاص یافته است و پس از تعریف هیئت‌های مذهبی، برای شناخت دقیق و جزئی گونه‌های مختلف این پدیده در جامعه، به تعریف و کارکردهای عناصر هویتی هیئت‌های مذهبی و دینی پرداخته که کارکردها به دو قسمت کارکردهای آشکار (مانند نقش‌آفرینی سیاسی، اسوه سازی، تقویت باورهای دینی و...) و کارکردهای پنهان (مانند تقویت همبستگی اجتماعی، تثبیت نظام اخلاقی، حفظ الگوی جامعه و ...) تقسیم شده است.
نویسنده در بحث سازمان به تکامل سازمان و هیئت‌های مذهبی پرداخته که آن را به هفت نقطه تحولی تاریخی دوران حیات امامان شیعه، دوران آل‌بویه، دوران مغول، دوران تیموریان، دوران صفویان، دوران قاجار و دوران انقلاب اسلامی تقسیم‌بندی کرده و سپس به معرفی متولیان هیئت‌های مذهبی متشکل از واعظان، ذاکران و بانیان پرداخته است.
- در فصل سوم کتاب با موضوع بررسی الگوهای مختلف، با توجه به معیارهای سازمان و مخاطب، پانزده الگوی فرضی مانند سازمان‌های رسمی و غیررسمی، سازمان‌های مذهبی، عمومی، خصوصی و ... گونه‌بندی مخاطب به شکل گزینش مخاطب عمومی و خصوصی، جنسیت مخاطب و ... گونه‌بندی و بررسی شده است و در انتهای فصل یک الگوی تلفیقی و چندبعدی به عنوان الگوی ساختی- کارکردی پیشنهاد شده است.
- در فصل چهارم کتاب هیئت‌های سنتی مورد بررسی قرار گرفته است که از نظر نویسنده دیرپاترین گونه هیئت‌های مذهبی محسوب می‌شود. نخستین نمونه‌های شکل گرفته آن، عزاداری دوران قاجار مخصوصاً از عهد ناصری به بعد است، در این فصل در مورد هنجارها، متولیان، ادبیات و... هیئت‌های مذهبی سخن گفته شده است.
- فصول پنجم و ششم و هفتم در مورد هیئت‌های انقلابی دوران جنگ، هیئت‌های انقلابی پس از جنگ و هیئت‌های عامه‌پسند مطالبی ارائه شده و در همه آنها به ارزیابی هیئت‌ها در دوره‌های مختلف، نوع مداحی، متولیان در هر دوره و الگوهای دین‌داری و ... مطالب خاص ارائه‌شده است و در پایان نیز آلبوم عکس‌های عزاداری آورده شده که هر تصویر با توضیحاتی در مورد آن همراه است.
برگی از کتاب
اصلاحات در عزاداری‌ها در حقیقت، ادامه روندی طبیعی بود که رهبران فکری انقلاب اسلامی - نظیر شهید مطهری و دکتر شریعتی- در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب در راستای پیرایه زدایی و خرافه زدایی از نگرش و تفسیرهای واقعه عاشورا آغاز کرده بودند. (ص 256).
هیئت را همچنین نوعی تشکل مذهبی بر محور عزاداری بر سیدالشهدا و ائمه (ع) و نیز مجموعه‌هایی از مردم هر محله، در شهرها یا روستاها که جهت سوگواری و روضه‌خوانی برای امام حسین (ع) و به‌ویژه در ایام عاشورا تشکیل می‌یابد، تعریف کرده‌اند. (ص 275).
