واقعیت قیام مختار؛ خونخواهی یا قدرت‌طلبی

کرب و بلا: قیام مختار ازجمله قیام‌هایی بود که بعد از واقعه کربلا و با شعار خونخواهی امام حسین (ع) رخ داد؛ اما پیرامون قیامی که مختار به راه انداخت و شخصیت فرزند ابوعبیده ثقفی ابهامات و سؤالاتی مطرح بوده و پژوهشگران به انحاء مختلف در صدد پاسخ دادن به این ابهامات برآمده‌اند. به بهانه سالروز شهادت مختار ثقفی، مروری داشته‌ایم به مقطعی از زندگانی و همچنین ماهیت قیام وی.

مختار ثقفی؛ شیعه یا محب اهل‌بیت (ع)

شیخ طوسی مختار را از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) بر شمرده است.¹ که پس از شهادت آن حضرت، برای مدتی کوتاه به بصره آمد و آنجا ساکن شد.²

علامه مجلسی می‌گوید: مختار فضایل اهل‌بیت پیامبر (ع) را بیان می‌کرد و حتی مناقب امیرالمؤمنین و حسنین (ع) را منتشر می‌کرد و معتقد بود خاندان پیامبر از هر کسی برای امامت و حکومت پس از پیامبر سزاوارترند و از مصائبی که بر خاندان پیامبر وارد شده، ناخشنود بود.³

خاندان او ازجمله «سعد بن مسعود» عموی مختار از یاران خاص امیرالمؤمنین و امام حسن (ع) به شمار می‌رفت. پس از واقعه «ساباط» هم که به جان امام حسن (ع) سوءقصد شد، حضرت را برای معالجه و استراحت به خانه وی بردند.⁴از این‌رو مختار را باید از دوستداران و همراهان اهل‌بیت به شمار آورد.

واقعیت قیام مختار؛ خونخواهی یا قدرت‌طلبی

از مجموع روایات و سخنان بزرگانی چون مرحوم مامقانی، علامه امینی و آیت‌الله خوئی و اکثر علما رجال شیعه چنین بر می‌آید که هدف اصلی و مهم مختار از قیام، چیزی غیر از خونخواهی امام حسین (ع) و شهدای کربلا و دفاع از اهل‌بیت پیامبر (ع) نبوده است. این مطلب را با رجوع به سخنان مختار در ملاقات با سران شیعه در کوفه ⁵و همچنین نامه مختار برای توابین و بشارت به آنها نسبت به نابودی دشمنان‌شان⁶ می‌توان دریافت.

کسب رضایت و اذن امام برای قیام

مختار برای اعتبار دادن به قیام خود و اثبات هدف این نهضت یعنی خونخواهی امام حسین (ع)، نیازمند اذن امام حاضر زمان خود بود. در خصوص اینکه آیا امام سجاد (ع) رضایت‌نامه و اجازه قیام به مختار را داده باشد، منبع موثقی نمی‌توان یافت.

اما زمانی که مختار در کوفه رسماً خود را نماینده اهل‌بیت (ع) به فرماندهی محمد حنفیه معرفی نمود، جمعی از سران شیعه کوفه برای تحقیق در کار مختار نزد محمد حنفیه رفتند و سؤال کردند که آیا او از طرف شما نمایندگی دارد؟ محمد حنفیه گفت: برخیزید تا به نزد امام من و شما امام سجاد (ع) برویم و هنگامی که قضیه قیام و خودخواهی امام حسین (ع) و شهدای کربلا مطرح شد، امام خطاب به محمد حنفیه فرمودند: «ای عمو اگر برده زنگی برای ما اهل‌بیت تعصب به خرج دهد و قیام کند، بر مردم واجب است که او را یاری دهند. ای عمو هرچه در این کار صلاح دیدی انجام بده من تو را مسئول این کار قرار دادم.»

سپس آنان از محضر امام برخاستند و خوشحال به خود می‌گفتند: امام سجاد و محمد حنفیه در قیام به ما اذن دادند.⁷علامه مامقانی نیز بر این اعتقاد است که حکومت و قیام مختار با اجازه امام سجاد (ع) بوده است. آیت الله خوئی نیز در این زمینه می‌فرماید: از ظاهر روایات برمی‌آید که قیام مختار با اجازه امام سجاد (ع) بوده است.⁸پس می‌توان گفت که قیام مختار این خونخواه بزرگ عاشورا به رهبری محمد بن حنفیه و با اذن و رضای امام معصوم بوده است.

اما اینکه چرا این قیام به تائید آشکار امام سجاد (ع) نرسید؟ باید گفت: امام سجاد (ع) حضور در عرصه سیاسی و قیام‌هایی را که بر ضد یزید صورت می‌گرفت، بی‌حاصل می‌دانست و معتقد بود تا جامعه متحول نشود و پایه‌های ایمانی مردم محکم نشود و به اهل‌بیت (ع) معرفت پیدا نکند، حضور در صحنه سیاسی مساوی است با از بین بردن خود و تداوم حکومت جباران.

از طرف دیگر امام سجاد (ع) می‌خواهد به آن مردم بی‌بصیرتی که حاضر نشده بودند امام حسین (ع) را یاری کنند و حالا تحت تأثیر سخنان دیگران یا احساسات، دست به سلاح برده‌اند، تفهیم کند که شما باید به موقع وارد عمل می‌شدید و حجت خدا را یاری می‌کردید. حرکت شما حرکت کوری است که به نابودی خودتان و استحکام حکومت جباران اموی منتهی خواهد شد.

بر همین اساس امام سجاد (ع) حتی در ماجرای قیام حره از مدینه بیرون می‌روند و رویکرد مثبتی نداشتند، چون این مردم همان‌هایی هستند که امام حسین (ع) را یاری نکردند و حال تحت پرچم عبدالله بن حنظله می‌خواهند با یزید مقابله کنند. امام این قیام را بی‌حاصل می‌دانست چون از روی معرفت نبود و از روی احساسات و بدون هدف خاص و رهبری مشخص صورت گرفته بود. ⁹

قیام مختار ثقفی به عنوان چهارمین خونخواهی پس از کربلا، در سال 66 هجری به وقوع پیوست و این نهضت تنها 18 ماه دوام یافت و نهایتاً مختار پس از نبرد با «مصعب بن زبیر» در چهاردهم رمضان سال 67 هجری، در سن 67 سالگی کشته شد.¹⁰ پس از کشته شدن مختار آن دسته از یارانش که او را تنها گذاشته بودند و به امید امان به یاری مختار نرفته بودند، همان‌طور که مختار پیش‌گویی کرده بود، به دستور مصعب به قتل رسیدند و سر از بدنشان جدا شد.¹¹

جزئیات بیشتری از زندگی، شروع نهضت، شخصیت شناسی یاران و سرانجام مختار بن عبیده ثقفی را در رده اشخاص «ویکی حسین» دانشنامه تخصصی امام حسین (ع) بخوانید.

_____________________________________________________________________________

^{پی‌نوشت‌ها:}

^{1 - رجال نجاشی ص12.}

^{2- الاعلام، خیرالدین الزرکلی، ج 8، ص 70.}

^{3- بحارالانوار، ج 45، ص 352.}

^{4. اعیان الشیعه، محسن امین، ج 7، ص 230.}

^{5- تاریخ طبری، ج 5، ص 580 / کامل ابن اثیر، ج 4، ص 172.}

^{6- تاریخ طبری، ج 6، ص 7.}

^{7 -تنقیح المقالج3، ص 306.}

^{8-معجم، رجال الحدیث، ج 18، ص 101.}

^{9- دکتر محمدحسین رجبی دوانی، استاد دانشگاه، خبرگزاری تسنیم، 23 آذر98.}