به گزارش کرب‌وبلا، دکتر سعید مجردی، رئیس هیئت مدیره مؤسسه تبیان در نشست «بررسی آینده فضای مجازی و ضرورت بهره‌گیری از آن در حوزه فرهنگ و دین» فضای مجازی را بهترین بستر ترویج فرهنگ دینی دانست و افزود: هدف این بحث، فرهنگ و دین است و فضای مجازی ابزار این هدف به شمار می‌رود، بنابراین اگر از ابتدا بخواهیم نخست به ابزار بپردازیم، ممکن است منحرف شویم بنابراین ابتدا روی هدف و سپس بر روی ابزار متمرکز شویم که بر همین اساس عنوان این نشست، بررسی آینده فضای مجازی و ضرورت بهره‌گیری از آن در حوزه فرهنگ و دین ذکر شده است.
وی با بیان این‌که نسبت به فضای مجازی باید هم در موضع تدافعی و نیز موضع ایجابی و تهاجمی فعال باشیم، اظهار کرد: فعالیت مؤسسه زیتون برای ترویج و نشر معارف اهل‌بیت علیهم السلام بسیار ارزشمند و در راستای فعالیت‌های ایجابی است، چراکه عده‌ای در فضای مجازی در حال تخریب هستند.
این پژوهشگر حوزه دین؛ فضای مجازی، فرهنگ و دین را 3 کلیدواژه اصلی و مستلزم توجه جدی دانست و گفت: با بررسی مؤلفه‌های هر یک از کلیدواژه‌ها، که روی یکدیگر نیز مؤثرند، بررسی خواهیم کرد که دین چیست و فضای مجازی چگونه می‌تواند بر آن تأثیر بگذارد.
فرهنگ
مجردی، بحث خود را با موضوع فرهنگ آغاز کرد و گفت: با توجه به این‌که حرکت در مسیر فرهنگ، می‌بایست بر اساس راهبرد و برنامه‌ریزی باشد و ضمن تکمیل پازل معماری کلان فرهنگی کشور، نقاط خلأ را پر کند.
وی افزود: بر اساس تعریف این سند، فرهنگ عبارت است از نظام‌واره‌ای از عقاید و باورهای اساسی، ارزش‌ها، آداب و الگوهای رفتاری ریشه‌دار و پایا و نمادها و مصنوعات که اقدامات، رفتارها و مناسبات جامعه را شکل می‌دهد و هویت آن را می‌سازد. راجع به این تعریف می‌توان ساعت‌ها سخن گفت و اجزای مختلف این تعریف را تببین کرد. اما طبق این تعریف باید دید تأثیرگذاری فضای مجازی با نگاه به آینده چیست؟
عاشورا، فرهنگ ملی است که در دسته فرهنگ‌های ممدوح به شمار می‌رود.
رئیس هیئت مدیره تبیان، تعریف یادشده را تعریفی آینده‌نگر دانست و گفت: بسیاری از مواردی را که بر طبق آن‌ها می‌توانیم فرهنگ کشور را اصلاح کرده، توسعه دهیم و بهبود بخشیم، در این تعریف ذکر شده است. بر اساس این تعریف به طور خلاصه، باید بر روی باورها، نگرش‌ها و ارزش‌ها کار شود.
مجردی گفت: در این تعریف، باور از آن‌چه که عقاید راسخ تلقی می‌شود، متفاوت است و این‌جا باور یا believe موضوعی جزیی است که به چیستی آن معتقد می‌شویم. این باور موجب یک نگرش (attitude) در ما می‌شود و مجموع این نگرش‌ها به ترتیب ارزش‌ها را شکل می‌دهد.
وی هدف فرهنگ را رشد و ارتقای ارزش‌های پست به ارزش‌های متعالی بر اساس تعریف یاد شده دانست و گفت: به طور مثال، تبلیغ می‌شود که کمربند ایمنی موجب کاهش مرگ و میر در تصادفات می‌شود؛ در واقع چنین موضوعی یک باور است که با ترویج و تبلیغ آن در جامعه، به ایجاد نگرش مبنی بر این‌که بستن کمربند ایمنی کار خوبی است، منجر می‌شود. این نگرش کم‌کم در جامعه به ارزش بدل می‌شود که رعایت قوانین ترافیکی، در ابعاد گسترده امری ممدوح است و به تدریج، فرهنگ ترافیکی به عنوان یک ارزش در جامعه شکل می‌گیرد.
این پژوهشگر دینی، با بیان این‌که برای نهادینه شدن یک فرهنگ باید به صورت ریشه‌ای مراحل یادشده طی شود، افزود: بر مبنای سند ملی یک فرهنگ ملی داریم که اسلامی و ایرانی است، همچنین یک فرهنگ عمومی و یک فرهنگ حرفه‌ای داریم که سند یادشده هریک را به صورت جداگانه و تفصیلی تعریف کرده است.
مجردی بیان کرد: بر اساس این سند؛ فرهنگ ملی، نظام‌واره باورها، عقاید اساسی، ارزش‌ها، آداب، الگوها و باورهای رفتاری باثبات و ریشه‌داری مشتمل بر نمادها و مصنوعات مردم مسلمان ایران و عموما در مرزهای جغرافیایی کشور است که طی قرون و هزاره‌ها تثبیت و به ملت هویت بخشیده است.
مجردی واقعه عاشورا را مثالی از این تعریف بیان کرد و گفت: عاشورا، فرهنگ ملی است که در دسته فرهنگ‌های ممدوح به شمار می‌رود چراکه برخی فرهنگ‌های غیرممدوح و مذموم نیز وجود دارند مانند فرهنگ چشم و هم‌چشمی یا فرهنگ تجملاتی که در کشور ما ریشه دوانده و در سایر کشورها به این شدت نیست.
وی با تاکید بر ضرورت تضعیف فرهنگ‌های مذموم و تقویت فرهنگ‌های ممدوح گفت: بر همین اساس فرهنگ عمومی، در مقابل فرهنگ ملی که ریشه‌دار و با ثبات است، تعریف می‌شود و با دارا بودن همان تعریف، عمق و پایداری کم‌تری نسبت به فرهنگ ملی دارد.
چیستی دین بدیهی است اما در اجزا، ابعاد و مؤلفه‌های آن اختلاف نظر وجود دارد.
این فعال حوزه دین با بیان این‌که فرهنگ عمومی، تابع مقتضیات زمانی و مکانی جامعه و منعکس کننده سایر نظام‌هاست، افزود: فرهنگ عمومی مقطعی است و در یک زمان و مکان خاص شکل می‌گیرد بنابراین اگر مورد نظارت و مراقبت قرار نگیرد، ممکن است به فرهنگی ملی بدل شود؛ حال اگر این فرهنگ عمومی ممدوح باشد، به فرهنگ ملی ممدوح تبدیل می‌شود و بالعکس.
مجردی، با اشاره به تعریف فرهنگ حرفه‌ای گفت: این فرهنگ نیز مبتنی بر همان تعریف یادشده از فرهنگ ملی است، اما در عرصه اشتغال و متصدیان هر حرفه جای می‌گیرد و به واسطه آموزش‌های تخصصی یا تجربه و کارورزی بلندمدت حاصل می‌شود. مثلا پزشکان، روحانیون، تجار و به همین ترتیب دیگر مشاغل فرهنگ منحصر به حوزه خود شامل باورها، نگرش‌ها و ارزش‌ها و در نتیجه رفتارهای خاص خود را دارند.
دین
رئیس هیئت مدیره پایگاه تبیان با بیان این‌که چیستی دین بدیهی است اما در اجزا، ابعاد و مؤلفه‌های آن اختلاف نظر وجود دارد، اظهار کرد: بر اساس یک تقسیم‌بندی بالا به پایین دین دارای 5 جزء اساسی است. برای توسعه دین می‌بایست بر روی هر 5 جزء تمرکز و کار شود زیرا تمرکز صرف بر روی یک یا چند حوزه، به ایجاد ساختمانی نامتوازن و نامتناسب با ستون‌های کج و ناکارآمد منجر خواهد شد.
مجردی، عقاید را اولین اصل دین و نخستین بحث برای توسعه فضای مجازی عنوان کرد و گفت: عقاید یا اصول دین، باید با روش‌های تحقیقی، علمی و استدلالی پذیرفته شوند که در ادامه توحید، نبوت و معاد و در ادامه توحید بحث عدالت و عدل و در ادامه نبوت امامت در مذهب تشیع مطرح هستند. همچنین ولایت پس از امامت مطرح است و معتقدیم در زمان غیبت امام معصوم، ولایت فقیه و مراجع عالیقدر، ادامه‌دهنده راه ائمه و پیامبران هستند.
وی احکام را دومین حوزه مستلزم ترویج برشمرد و گفت: بحث احکام که از آن تحت عنوان احکام خمسه تکلیفیه یاد می‌شود، شامل 5 رکن حرام، واجب، مستحب، مکروه و مباح، است که هریک می‌باید به صورت مجزا در جامعه تببین شوند؛ شاهدیم که بسیاری از حرام‌ها در جامعه کنونی مورد شک و شبهه قرار گرفته و انجام می‌شوند و بالعکس، بعضی از حلال‌‍‌ها، البته کم‌تر از جنبه قبل، حرام دانسته می‌شوند.
این پژوهشگر دینی با بیاین این‌که بحث اخلاق به عنوان سومین کارکرد دین حائز اهمیتی بالا و مستلزم توجه است، افزود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در راستای اهمیت این حوزه می‌فرماید «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» و اساسا فلسفه بعثت را اخلاق می‌دانند اما در این میان عده‌ای هم هستند که صرفا عقاید و احکام را از دین دانسته و اخلاق را از مستحبات می‌دانند در حالی‌که اخلاق حوزه‌ای مستقل است.
وقتی‌که عاشورا را به عنوان یک فرهنگ در نظر می‌گیریم عمدتا در دایره عواطف ما قرار دارد.
مجردی، چهارمین بحث را عرفان عنوان کرد و گفت: شناخت‌های عرفانی که دین باید آن‌ها را توسعه دهد، نیازمند توجه است و به عنوان یکی از خلأهای مهم ما در فضای مجازی به شمار می‌رود؛ پیشنهاد می‌کنم مؤسسه زیتون روی این موضوع بیش‌تر فعال شود زیرا عرفان نیاز امروز جامعه بشری است و اگر ورود صحیحی به این عرصه صورت نگیرد، عرفان‌های کاذب با پرکردن فضا، افراد را به انحراف کشانده و جایگزین عرفان حقیقی می‌شوند.
وی از عواطف، به عنوان پنجمین محور یاد کرد و گفت: البته عده‌ای این بخش را اساطیر نام‌گذاری کرده‌اند که آن را عنوان مناسبی نمی‌دانم که حدیث «هل الدّین الّا الحبّ» در همین راستاست. عشق به اهل‌بیت (ع) و حب اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع)، وقتی‌که عاشورا را به عنوان یک فرهنگ در نظر می‌گیریم عمدتا در دایره عواطف ما قرار دارد. عزاداری‌ها و آیین‌های عاشورا جزو احکام، اخلاق فردی نیست و عرفان نمی‌تواند باشد و بنابراین عواطف است و دوستی با اهل بیت و تبری از دشمنان جزو عواطف به شمار می‌رود.
مجردی، با تاکید بر این‌که پنج حوزه یادشده باید به صورت متوازن و هم‌گام پیش رفته و برای توسعه آن‌ها اقدام شود، بیان کرد: در نقشه مهندسی فرهنگی کشور، راهبردهایی بیان شده است. در ابعاد فرهنگی و اجتماعی، یکی از موضوعات مهم هویت ایرانی است و بر این اساس، هویت ایرانی، شیعی و اسلامی ما در هم تنیده است، شهید مطهری، در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران به زیبایی این موضوع را تبیین می‌کنند و راه توسعه فرهنگ تشیع و اسلامی را تأکید بر فرهنگ ایرانی می‌دانند.
فضای مجازی
رئیس هیئت مدیره تبیان با اشاره به گوناگونی و تنوع رسانه‌های اجتماعی و ضرورت توجه به تمامی این عرصه‌ها گفت: رسانه اجتماعی صرفا محدود به سایت و اخیرا شبکه اجتماعی نیست؛ بسیار فراتر از این دو حوزه بوده و افق‌های جدیدتری در حوزه رسانه‌های اجتماعی روزبه‌روز در حال گشایش است.
وی افزود: سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، سرویس‌های اشتراک‌گذاری منابع و فایل‌ها و همچنین دانشنامه‌ها تحت عنوان ویکی که نقش تأثیرگذار و تعیین‌کننده‌ای در فرهنگ جوامع دارند از رسانه‌ها به شمار می‌روند و همان‌طور که شاهدیم، امروزه ویکی‌پدیا به یک عنصر شکل‌دهنده فرهنگ‌ها تبدیل شده است.
مجردی، بر ضرورت توجه به نقش ویکی‌ها تأکید کرد و گفت: ویکی‌ها با یک ابتکار و با حداقل هزینه، فرهنگ و نگرش‌های خود را نسبت به موضوعات جهانی در تمامی ملل ترویج و نهادینه می‌کنند؛ البته اقداماتی همچون راه‌اندازی ویکی‌فقه هم شده که می‌تواند منبعی برای دانش فقهی و دینی باشد و اخیرا نیز مؤسسه فرهنگی زیتون در همین راستا و با راه‌اندازی دانشنامه امام حسین (ع)، گام مثبتی برداشته است.
وی با بیان این‌که بازی‌های شبکه‌ای، میکروبلاگ‌ها و پیام‌رسان‌ها نیز در دسته شبکه‌های اجتماعی تعریف می‌شوند و امروزه به یک عنصر فرهنگ‌ساز بدل شده‌اند، گفت: پیشنهاد می‌کنم مؤسسه زیتون با محتوای مناسب به این عرصه اثرگذار نیز وارد شود و الان زمان مناسب برای ورود به این عرصه است؛ این عرصه باید مبتنی بر محتوا بوده و با دارا بودن پیام، فرهنگ را ارتقا دهد.
اقداماتی همچون راه‌اندازی ویکی‌فقه هم شده که می‌تواند منبعی برای دانش فقهی و دینی باشد و اخیرا نیز مؤسسه فرهنگی زیتون در همین راستا و با راه‌اندازی دانشنامه امام حسین (ع)، گام مثبتی برداشته است.
رئیس هیئت مدیره تبیان، با بیان این‌که با توجه به رویکرد روبه آینده فضای مجازی، باید نخست گذشته تحلیل شود تا به آینده برسیم، افزود: یکی از این ضرورت‌ها و روش‌های مهم در آینده‌پژوهی، تحلیل روند است و بر این اساس باید گذشته را تحلیل کنیم تا به آینده برسیم.
مجردی، به 5 موج غافلگیری در بررسی گذشته فضای مجازی اشاره کرد و گفت: نخستین موج را در سال 1378، که برای نخستین بار اینترنت وارد ایران شد با یک سری محتواهای نامطمئن و مستهجن در فضای مجازی شاهد بودیم. برای مقابله با این امر سایت‌های مذهبی ایجاد شد و فیلترینگ راه‌اندازی شد و در حالی که مشغول این اقدامات بودیم حدود سال 86 با پدیده وب 2 یا فضای مجازی روبه‌رو شدیم. در وب 2 بر خلاف وب1 که تولید محتوا توسط صاحب سایت و تولیدکننده تولید می‌شود، محتوا توسط مخاطب تولید می‌شود که تحولی در وب محسوب می‌شود.
وی با بیان این‌که در دومین موج غافلگیری، شبکه‌های فیس‌بوک و توییتر سر بر آوردند افزود: راهبرد ما برای برخورد با این موج فیلترینگ بود؛ اما بعد از مدتی، دیدیم که موج سوم غافلگیری با پیام رسان‌های موبایلی ایجاد شد. وایبر، واتس‌اپ، تلگرام و اینستاگرام پیام‌رسان‌هایی هستند که موج سوم را شکل دادند، اما در سال 1394، کانال‌های موبایلی که در تلگرام شکل گرفتند و توانستند حجم عظیمی از مخاطبان را به سوی خود بکشانند و با تکیه به چنین قابلیتی، هرکسی می‌تواند نقش یک رسانه عمومی را ایفا کند که صدا و سیما احساس خطر شدیدی در این حوزه کرده است.
رئیس هیئت مدیره مؤسسه تبیان گفت: پنجمین رویداد تحولی که در سال 1395 اتفاق افتاد یکپارچه‌سازی شبکه‌ها مبتنی بر پهن‌باند بوده است و یقینا در آینده نیز با موج‌های جدید غافلگیری مواجه خواهیم شد.
مجردی راه‌کار توسعه و بهره‌مندی از فضای مجازی را اقدامات فعالانه در این عرصه دانست و گفت: یقینا در آینده نیز با موج‌های جدید غافلگیری در عرصه فضای مجازی مواجه خواهیم شد اما می‌بایست با اقدامات فعالانه، تحقیق و پژوهش، مانند آن‌چه که در این مؤسسه صورت می‌گیرد بتوانیم با سوار شدن بر این موج‌ها از غافلگیری جلوگیری کنیم.
این صاحب‌نظر عرضه رسانه، با مروری بر نسل‌های پیشین فضای مجازی گفت: وب 1 که با سایت‌های اینترنتی محتوایی شکل گرفت، در وب 2 ارتباط بیش‌تر می‌شود و توانایی ارتباط افزایش می‌یابد. وب 3 هنوز شکل نگرفته اما روی این موضوع اتفاق‌نظر وجود دارد که این عرصه، وب ادغام زمینه است حال این ادغام زمینه یا از طریق محتوا یا ابزار صورت می‌گیرد. وب اتصال اشیا و یا اینترنت اشیا و در نهایت وب افکار یا semantic web خواهد بود.
مجردی گفت: در مورد وب 3، دانشمندان و صاحب‌نظران 3 احتمال را مطرح می‌کنند که هریک، مخالفان و طرفدارانی دارد. عده‌ای وب واقعیت افزوده و واقعیت مجازی را وب3 می‌دانند این در حالیست که عده‌ای دیگر وب اشیا را وب 3 دانسته و در این فضای وب، می‌توان تمامی ابزارهای الکترونیک و غیرالکترونیک را از طریق اتصال سنسورها و گجت‌ها به هر دستگاهی با اختصاص IP منحصر به‌فرد از طریق اینترنت کنترل کرد.
وی افزود: با اصلاح پروتکل‌ها محدودیت IP برطرف شده است. وب 3 یک وب مفهومی است که می‌توانند اطلاعات را بخوانند، تجمیع کنند و با یکدیگر به اشترک بگذارند.
رئیس هیئت مدیره مؤسسه تبیان، با اشاره به مواجهه اتحادیه اروپا با پدیده وب 3 گفت: وب 3 دارای ریشه‌ای آمریکایی است و اروپایی‌ها برای مواجهه با این فضای غالب، به دنبال ایجاد و شکل دادن یک سکو یا پلتفرم مشترک بوده‌اند و ساختاری را تعریف کرده‌اند که قصد دارند تا افق 2025 به این مهم دست پیدا کنند. بر اساس این ساختار، اینترنت اشیا، اینترنت افراد و اینترنت دانش به‌وجود می‌آید که در یک پلتفرم مشترک تلفیق شده و بر همین اساس، آینده اینترنت را شکل خواهند داد.
مجردی با بیان این‌که ساختار یادشده دارای تناسب بیش‌تری با فرهنگ ماست گفت: پروژه دولت الکترونیک در سازمان فناوری اطلاعات نیز همین مدل را مبنا قرار داده و بناست با تجمیع و یکپارچه‌سازی این 4 اینترنت، به یک سکوی مشترک دست یابیم.
