نشست نقد و بررسی کتاب «مقتل جامع سیدالشهدا» با حضور حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی، نویسنده کتاب و مدیر گروه تاریخ موسسه امام خمینی (ره)، حجت‌الاسلام محمدرضا جباری، عضو هیأت علمی گروه تاریخ مؤسسه امام خمینی و ناقد کتاب، محمدحسین رجبی دوانی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین علیه‌السلام و جمعی از استادان، محققان و اندیشمندانی از حوزه و دانشگاه در سالن اندیشه مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) قم برگزار شد.
کتاب «مقتل جامع سیدالشهدا» توسط یازده نفر از مؤلفان زیر نظر حجت‌الاسلام پیشوایی تألیف و در دو جلد، در قطع وزیری از سوی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده است. جلد اول این کتاب شامل چهار بخش اصلی است:
1. سیری در مقتل نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (معنای لغوی و اصطلاحی مقتل، مسیر تاریخی مقتل نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از قرن دوم تا پانزدهم و قرن حاضر، سیری در ادوار زندگی و شخصیت امام حسین علیه‌السلام، شهادت امام حسین (ع) در گفتار پیامبران و امامان، فضیلت گریستن و عزاداری بر امام حسین (ع) و تحلیل آن، فلسفه‌ی قیام امام حسین (ع) و بیان مشهورترین دیدگاه‌ها درباره‌ی فلسفه‌ی قیام کربلا)
2. امام حسین (ع) و معاویه (شخصیت و حکومت معاویه، مواضع امام حسین علیه‌السلام در برابر حکومت معاویه و مبارزات سیاسی آن حضرت)
3. نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین (ع) به کربلا (حوادث بعد از مرگ معاویه، فعالیت‌های امام حسین (ع) در ایام اقامت در مکه، ساختار سیاسی ـ فرهنگی کوفه، و خروج امام حسین (ع) از مکه)
4. امام حسین (ع) در کربلا (ورود امام حسین (ع) به کربلا تا روز عاشورا، رویدادهای روز عاشورا، نحوه‌ی شهادت تمام یاران سیدالشهدا (ع)، مبارزه و شهادت بنی‌هاشم، کیفیت شهادت حضرت سیدالشهدا و حوادث پس از شهادت امام).
همچنین حوادث پس از عاشورا، اهل‌بیت (ع) در مسیر شام، تداوم نهضت حسینی به رهبری امام سجاد، پیامدهای قیام عاشورا، مباحث پیرامونی نهضت عاشورا، پژوهشی در اربعین سیدالشهدا (ع) و ... از جمله عناوین جلد دوم این کتاب هستند.
در ابتدای این نشست، حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی، مؤلف کتاب و مدیر گروه تاریخ موسسه امام خمینی (ره) با اشاره به روند تألیف این کتاب اظهار کرد: از چند دهه پیش محققان و پژوهشگران، عنایت ویژه‌ای به تحریف زدایی درزمینهٔ حادثه عاشورا و روشن کردن ابهامات و اشکالات موجود در مقاتل داشتند که هدف اصلی تألیف این کتاب نیز رفع تحریفات و روشنگری بوده است.
وی افزود: با توجه به گسترش تحریفات و درخواست آیت‌الله امینی مبنی بر اینکه مقتل معتبری برای معرفی به مداح‌ها و روضه‌خوان‌ها وجود ندارد، در سال 1380 طرح نوشتن مقتل جامع سیدالشهدا (ع) را به شورای علمی موسسه ارائه دادیم که خوشبختانه به‌سرعت به تصویب رسید و بودجه آن نیز به‌تدریج فراهم شد.
مدیر گروه تاریخ موسسه امام خمینی (ره) بابیان اینکه تمام نیازهای اطلاعاتی یک مبلّغ و ذاکر در این کتاب جمع‌آوری‌شده است گفت: این کتاب، با ملاک‌های علمی تاریخ‌نگاری نوشته شده است و طبعاً مانند هر اثر دیگری خالی از عیب و نقص نیست و نیازمند تذکرات و انتقادها، برای اصلاحات آن هستیم.
در ادامه این نشست محمدحسین رجبی دوانی، استاد دانشگاه امام حسین (ع)، «مقتل جامع سیدالشهدا» را یک اثر علمی قابل‌توجه و تراز اول عنوان کرد و گفت: این کتاب یک اثر عالمانه و ابداعی است و همان‌طور که در مقدمه کتاب اشاره شده است در این کتاب صرفاً به وقایع قیام و شهادت امام حسین (ع) اکتفا نشده و علاوه بر آن تحلیل‌ها و پاسخ به شبهات، علل وقوع حادثه عاشورا و مسائل دیگری که مرتبط با این واقعه بوده بررسی شده است.
وی با اشاره به اینکه این کتاب به‌عنوان منبع معتبر مقتل سیدالشهدا (ع) کافی و جامع است، گفت: در بسیاری از مقاتل، اسمی از یاران امام نمی‌آید یا فقط اشاره مختصری به آن‌ها شده است زیرا پرداختن به سابقه و زندگی آن‌ها را در حوزه کاری خود نمی‌دانستند اما از جمله نقاط قوت این کتاب، معرفی اصحاب و یاران امام حسین (ع) به نحوی است که قابل الگوبرداری و تحقیق و بررسی برای مخاطبان باشد.
استاد دانشگاه امام حسین (ع) در ادامه به ذکر نکاتی پرداخت که رعایت آن‌ها می‌توانست موجب افزایش غنای اثر شود و افزود: پرداختن به نکات مهم و اساسی در پاورقی به‌جای متن از نکاتی است که در این کتاب دیده می‌شود. در خیلی از موارد، ممکن است خواننده به پاورقی مراجعه نکند به ویژه اگر این کتاب مورد مطالعه عموم قرار گیرد معمولاً به متن مراجعه کرده و پاورقی‌ها ممکن است توجهشان را جلب نکند.
رجبی دوانی عدم نتیجه‌گیری قطعی در برخی مباحث و ارائه آن به مخاطب را یکی دیگر از ویژگی‌های قابل تأمل در این کتاب عنوان کرد و گفت: در برخی موارد مطلبی تبیین شده است اما نتیجه‌گیری قطعی از آن به عمل نیامده، مثلاً درباره وضعیت سرهای شهدا بعد از واقعه کربلا و زمان انتقال آن‌ها به کوفه و همچنین در مورد حضرت رقیه (س) نتیجه‌گیری دقیقی و قول مختاری صورت نگرفته است. اما در مورد اربعین حسینی که بسیاری افراد، قطعیت آن را زیر سؤال می‌برند تحقیق خوب و جامعی صورت گرفته و حق مطلب ادا شده است.
وی علاوه بر این نکات کلی به مواردی جزئی‌تر که در محتوای کتاب قابلیت اصلاح مجدد را دارند اشاره و اظهار داشت: بهتر بود تاریخچه مختصری درباره مقتل نویسی در کتاب ذکر می‌شد. مقتل نویسی از سال‌ها پیش از شهادت امام حسین به‌عنوان یک سبک تاریخی، وجود داشته و اختصاصی به ائمه نداشته و حتی درباره افرادی همچون عثمان نیز مقاتلی نوشته شده است.
استاد دانشگاه امام حسین (ع) با اشاره به واقعه ثقیقه به‌عنوان یکی از زمینه‌های ظهور و بروز حادثه عاشورا بیان کرد: درباره این واقعه، آن‌طور که شایسته است حق مطلب ادا نشده است. کسانی که در واقعه ثقیفه کارشکنی کردند مخالفان بنی‌هاشم نبودند بلکه با ولایت امیرالمؤمنین (ع) مخالفت داشتند. عمده کسانی که ثقیفه را به‌عنوان تریبونی برای ابراز مخالفت خود ترتیب دادند از انصار بودند که باید در این زمینه روشنگری بیشتر و دقیق‌تری صورت می‌گرفت.
رجبی دوانی دیگر نکته قابل بررسی را بحث درباره آگاهی امام حسین (ع) نسبت به شهادت بیان کرد و ادامه داد: با توجه به افزایش فعالیت‌های منفی نسبت به ساحت قدسی امام حسین (ع) در فضاهای مجازی و ابهامی که برای مخاطبان عام در این زمینه پیش می‌آید، لازم بود بحث دقیق‌تری پیرامون این مطلب صورت گیرد. هرچند در برخی بخش‌ها، دیدگاه‌هایی از کتاب شهید جاوید آورده شده است اما در نهایت مخاطب به نتیجه‌گیری قطعی و درستی نمی‌رسد.
وی به اختلاف نقل موجود در متن کتاب و پاورقی در برخی بخش‌ها اشاره کرد و گفت: درزمینهٔ غارت لباس‌ها و انگشتر امام حسین (ع)، شترانی که غارت شده‌اند و تعداد سرهای بریده‌شده شهدا و زمان انتقال آن‌ها به کوفه، آنچه در پاورقی گفته‌شده با آنچه در متن آورده شده مطابقت ندارد یا نقل‌هایی که در متن آورده شده در برخی موارد، یکدیگر را نقض کرده و خواننده را دچار سردرگمی می‌کنند. همچنین نقل‌قول‌هایی موثق از حضرت زینب (س) داریم که بهتر بود به‌جای استفاده از مترجمی که صلاحیت وی در پاورقی زیر سؤال رفته، به منابع موثقی که موجود است استناد می‌شد.
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی در پاسخ به نکاتی که رجبی دوانی بیان کرد، اظهار کرد: پیش از چاپ کتاب تلاش زیادی صورت گرفت تا نسخه نهایی آن به‌دست مراجع تقلید و حتی پژوهشگرانی که در کسوت روحانیت نیستند برسد و از نظرات و انتقادات آن‌ها استفاده شود اما برخی از آن‌ها تنها به چند اشکال جزئی اشاره‌کرده و کتاب را برگرداندند.
مدیر گروه تاریخ موسسه امام خمینی (ره) ادامه داد: آیت‌الله مصباح و آیت‌الله استادی بیشترین تذکرات را به‌صورت موردی و کلی راجع متن کتاب عنوان کردند که این تذکرات را بدون هیچ استثنائی اعمال کردیم.
وی درباره انتقاد نسبت به عدم ارائه نتیجه‌گیری قطعی در برخی مسائی که در کتاب مطرح‌شده گفت: در نگارش برخی بخش‌های کتاب، فضای بیرون کشور را در نظر داشتیم و با توجه به اینکه این کتاب از سوی موسسه امام خمینی (ره) نگارش می‌شد در نظر داشتیم مطلبی که چاپ می‌شود، بعدها موجب تفرقه یا اختلاف نشود و اعتبار موسسه را به خطر نیندازد. به همین دلیل در سراسر متن کتاب، تلاش کردیم لحن ملایمی داشته باشیم که موجب برانگیخته شدن حساسیت‌ها نشود.
حجت‌الاسلام پیشوایی خاطرنشان کرد: علاوه بر ملاحظه وضعیت خارج از کشور و حساسیت‌های غیر شیعیان، بنده به گروه علمی نگارش اصرار داشتم که در تلاش برای نفی یا اثبات نباشیم بلکه تنها پرتوافکنی و روشنگری کرده و قدیمی‌ترین منابع را در هر بحث معرفی کنیم.
مؤلف کتاب «مقتل جامع سیدالشهدا» بابیان اینکه برخی اعتراض کرده‌اند که چرا از مقتل سید بن طاووس که مربوط به قرن 7 است در نگارش کتاب استفاده‌شده بیان کرد: مقاتلی که توسط سیدبن طاووس و شیخ صدوق نگارش شده مقبول و مورد استناد است و نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت و اگر در برخی موارد به‌صراحت نتیجه‌گیری یا اظهارنظری نشده به آنچه از این مقاتل آورده شده است بسنده کرده‌ایم، چراکه مورد قبول همگان است.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام محمدرضا جباری، عضو هیئت علمی گروه تاریخ موسسه امام خمینی (ره) و از مؤلفان کتاب گفت: روال کلی نگارش این مقتل فراتر از یک نگاه توصیفی صرف نسبت به حادثه عاشورا بوده و اگر مخاطبان با دیده انصاف آن را مطالعه کنند متوجه رویکرد تحلیلی آن خواهند شد.
وی ادامه داد: بسیاری از کتاب‌هایی که به‌عنوان مقتل نوشته می‌شوند تقلیدی از منابع کهن و متأخر بوده و خواننده را به اطمینان خاطر نمی‌رساند درحالی‌که اطمینان و اتقان نقل و قول‌هایی که در این کتاب آورده شده زیاد است و اگر مقتلی در پاورقی ذکرشده به علت نامعتبر بودن آن است.
عضو هیئت علمی گروه تاریخ موسسه امام خمینی (ره) با اشاره به اینکه برخی مداحان سرشناس کشور از این مقتل گلایه کرده‌اند و گفته‌اند، دست مداحان بسته‌شده است، اظهار کرد: این مقتل نقل‌قول‌های مختلف را بیان کرده و معتبرترین آن‌ها را مشخص می‌کند. بنا بر گفته آیت‌الله مصباح یزدی، برخی منابع تاریخی غیر معتبر بوده و نمی‌توان با صراحت آن‌ها را کذب و دروغ نامید.
حجت‌الاسلام جباری افزود: آنچه در برخی از نقل‌های این کتاب، ذکر نشده از لحاظ احتمال عقلایی منتفی نیست اما اتقان آن برای ما ثابت نشده است. همچنین در برخی موارد نقل‌های معارض وجود داشته که به مصاف نقل‌های ضعیف‌تر رفته‌اند. نمی‌توان ادعا کرد هر آنچه در این کتاب ذکر نشده، دروغ است بلکه تنها اتقان آن برای نویسندگان ثابت نشده است.
کتاب مقتل جامع سیدالشهدا به مدت 9 سال در دو جلد و با بیش از 2000 صفحه و به زبان فارسی تألیف شده است. این کتاب با تکیه بر منابع کهن تاریخی، حوادث از زمان تولد امام حسین (ع) تا بازگشت اسرای واقعه عاشورا به مدینه را بیان می‌کند و حوادث روز عاشورا و پس از آن را بازگو می‌کند.
