یکی از شخصیتهای مهم در دوره حکومت بنیامیه که جایگاه مهمی در استقرار و تحکیم بنای این حکومت داشته، حجاج بن یوسف بن حکم بن ابى عقیل بن مسعود بن عامر بن معتب بن مالک بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف قسى بن منبه بن بکر بن هوازن بن منصور بن عکرمه بن خصفه بن قیس بن عیلان بن مضر از قبیله ثقفی[1] بود که در سال چهلودو هجری در طائف دیده به جهان گشود.[2] در برخی منابع آمده است که وی در شبی که عمر بن خطاب مرد به دنیا آمد[3] وی کسی بود که عبدالملک در مورد او به پسرش گفت: حجاج بود که ما را بر منبر خلافت قرارداد[4] و برخی معتقدند که حجاج بلایی بود که خداوند به دعای عمر بن خطاب بر سر مردم عراق فرو فرستاده است.[5]
گویند حجاج فردی بود که چشمان تنگ و کمنور داشت و استخوان نشیمنگاهش دارای عیب و نقصان بود. از دیگر ویژگیهای جسمی او دارا بودن ساقهایى بسیار لاغر و نازک، کوچک اندام و با صدایى نازک بود و بالاتنه کوتاهی داشت. کنیهاش ابو محمد بود و مادرش او را کلیب نام نهاده بود.[6] مادرش فارغه دختر همام بن عروه بن مسعود ثقفی، همسر مطلقه حارث بن کلده بود که قبل از آن در نکاح مغیره بن شعبه بود[7] و در ازدواجش با یوسف، حجاج را به دنیا آورد.
او در دوره حکومتش جمعی از قراء را جمع کرد و آنان را به شماره کردن حروف قرآن وادار کرد که باعث شد نسخهای متفاوت با نسخه عثمان پدید آید
در مورد تولدش اینطور آمده که سحرگاهی حارث بر فارغه، مادر حجاج، وارد شد، وی را دید که دندان خویش خلال میکند. حارث بیرون رفت و طلاقنامه برای زن فرستاد. بعدازآن یوسف بن ابی عقیل او را به زنی گرفت و او حجاج را که طفلی زشترو بود، از مادر و غیر مادر پستان به دهان نمیگرفت.[8] در این موقع به او خون خوراندند و این پیشنهاد ابلیس بود که در قالب آدمی ظاهر گشته بود ابلیس از کار آنها پرسید، گفتند: «فارعه (این نام مادر حجاج بود) پسرى از یوسف آورده و پستان مادر و غیر مادر نمیگیرد.» گفت: «یک بزغاله سیاه را بکشید و سق او را با خون بزغاله بیالایید روز دوم نیز چنین کنید و روز سوم بز سیاهى را کشتند و سق وی را با خون آن بیالایید، پسازآن گوسفند سیاهى را بکشید و سق وی را با خون آن بیالایید، و صورتش را خونآلود کنید که بهروز چهارم پستان خواهد گرفت.» گوید چنین کردند. به همین جهت پیوسته در کار خونریزى بیاختیار بود و میگفت که بهترین لذتهاى او خونریزى است و انجام اعمالى که دیگران از ارتکاب آن دریغ دارند.[9] البته به نظر میرسد این نقل افسانه باشد، چراکه غیرممکن به نظر میرسد و شاید به سبب ظلم و آدمکشی حجاج به این صورت نقل گردیده است. ازجمله خصلتهای حجاج پرخوری بود که در برخی محافل نقلقول میگردیده است.[10]
حجاج و قرآن
پدرش یوسف از رجال سرشناس و اهل علم و فضل و شرف در قبیله ثقیف بود و درواقع شغل اصلی وی نیز تدریس قرآن در طائف بود.[11] اینکه وى قرآن را به دیگران تعلیم میداده برحسب رسوم زمانش نبوده است که آن را وسیله معاش خویش قرار میدهند، بلکه وى بهمقتضای اصولى که در صدر اسلام متداول بوده قرآن را به مردم تعلیم میداده است.[12]
پسرش حجاج نیز قرآن را خوب میدانست و میتوان آن را از شغل پدرش فهمید. حجاج به خواندن قرآن اهمیت میداد و آن را مهم میدانست بهطوریکه گویند در این مورد عمر بن عبدالعزیز به وی حسادت میکرد.[13] البته میتوان آن را رد کرد و این مورد را از مواردی دانست که درباره حجاج و پدرش به خاطر جلب نظر وی گفتهشده است، چراکه افسانههایی درباره زندگی حجاج در برخی منابع ذکر گردیده است. در مورد خوب قرآن خواندن حجاج، نقلی از مسعودی آمده که در آن بهصراحت اعلامشده که حجاج قرآن را درست نمیخوانده و این امر را هم برای خود ننگ نمیدانسته است.[14]
حجاج بن یوسف رئیس شرطه عبدالملک بود و عبدالملک نیز از دلیرى و اقدام او خوشش آمد. حجاج در سپاه عبدالملک در جنگ علیه مصعب بن زبیر شرکت داشت.
همینطور نقلشده که روزی حجاج مشغول خواندن سوره هود بود و زمانی که به این آیه رسید: «قال یا نوح انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح»، نمیدانست که عمل را چگونه اعراب بگذارد و قاری درخواست کرد.[15]
او در دوره حکومتش جمعی از قراء را جمع کرد و آنان را به شماره کردن حروف قرآن وادار کرد که باعث شد نسخهای متفاوت با نسخه عثمان پدید آید و نیز دو باب در این مصحف جدید با عنوان «ما غیر الحجاج فی مصحف عثمان» و «ما کتب الحجاج بن یوسف فی المصحف» آمده و در آن تغییراتی که حجاج در قرآن داده، مشروحاً ذکر گردیده است.[16]
ورود حجاج به حکومت
یکی از راههایی که حجاج وارد عرصه حکومتی شد، پدرش بود، چراکه بین یوسف و مروان آشنایی و دوستی وجود داشته است. زمانی که حکم از طرف پیامبر تبعید شد، به طائف رفت و در این موقع، یوسف معلم فرزندان مروان شد و میتوان همین موضوع را ازجمله دلایل جانبداری حجاج و پدرش از مروان پس از مرگ یزید دانست و در سپاه مروان در مقابل ابن زبیر نقشی پررنگ را ایفا کند. نخستین باری که نام حجاج و پدرش در قضایای سیاسی دیده میشود، مربوط است به آغاز فعالیتهای مروان بن حکم برای تصدی خلافت که آنها در همان دوره مروان با او به شام رفتند.
حجاج وقتی به جوانی رسید و بالغبر بیست سال شد، به پدرش در تدریس به کودکان کمک میکرد[17] و نخستین جایى که وى بهعنوان والى بدان جا رفت، تباله، در حجاز بود و چون بدان کار مشغول شد، آن را کوچک و خرد احساس کرد و منصرف گردید، ازاینروی است که در مثل گویند: «بیارج تر از تباله در نظر حجاج … »، سپس متصدى شرطه ابان بن مروان شد.[18] بعدازآن حجاج بن یوسف رئیس شرطه عبدالملک بود و عبدالملک نیز از دلیرى و اقدام او خوشش آمد.[19] حجاج در سپاه عبدالملک در جنگ علیه مصعب بن زبیر شرکت داشت.[20]
در ایام حج به مکه حمله کرد و بر بالای کوه ابو قبیس منجنیق نصب کرد، و شهر مکه را به منجنیق بست که در این حمله به خانه خدا نیز آسیب رسید
جنگ حجاج با زبیریان
چون عبدالملک بن مروان در سال هفتاد، مصعب بن زبیر را در کوفه کشت[21]، مردم را براى بیرون رفتن به جنگ عبدالله بن زبیر فراخواند، پس حجاج بن یوسف ثقفى پیش او برخاست و گفت: اى امیرمؤمنان مرا به جنگ وى گسیل دار چون در خواب دیدم که گویى او را سر بریدم و بر سینه او نشستم و او را پوست کندم. گفت: تو خود اینکارهای و آنگاه او را با بیست هزار مرد شامی و غیر شامی بهسوی مکه فرستاد.[22] البته در شرف النبی آمده که حجاج گفت: من در خواب دیدهام که جبه او از او برکشیدم و خود در پوشیدم.[23] با این اوصاف که چند سپاه برای شکست ابن زبیر به مکه فرستادهشده بود و ناکام ماند، حجاج در سال هفتادودو هجری بهسوی مکه لشکر کشید.[24] عبدالملک یک عهدنامه امان براى ابن زبیر هم نوشت و به حجاج داد که اگر تسلیم شد به او امان بدهد همچنین اتباع او همه در امان و آسوده باشند و اگر اطاعت نکرد با او بجنگد.[25]
وی ابتدا با سپاهی بالغبر هزار و پانصد نفر در طائف فرود آمد و سپس به همراه لشکرش راهی مکه شد.[26]
قبل از حجاج، حصین بن نمیر در سال شصتوچهار هجری به مکه لشکر کشید؛ اما به سبب رسیدن خبر مرگ یزید به شام بازگشت. این بار حجاج با سپاه خود و با افزوده شدن طارق بن عمرو با پنج هراز نفر درراه مکه به او، با سپاهی هفتهزارنفری به جنگ زبیریان رفت و مکه و زبیریان را هشت ماه و هفده روز محاصره کرد.[27]
بعد از یک ماه توقف در طائف، با کسب اجازه از عبدالملک، در ایام حج به مکه حمله کرد و بر بالای کوه ابو قبیس منجنیق نصب کرد،[28] و شهر مکه را به منجنیق بست که در این حمله به خانه خدا نیز آسیب رسید.[29] آوردهاند که چون منجنیق راست کردند بر کعبه، از کعبه نالهاى آمد هم چون ناله آدمى که مىگفت: آه، آه.[30]
اقیشر اسدى دراینباره چنین مىگوید:
«هرگز سپاهى چون خود ما ندیدهام که به نام حج گول بخورند و هرگز سپاهى را به آرامش خودمان ندیدهام، بهسوی خانه خدا پیش رفتیم و پردههاى آن را با پرتاب سنگهاى خود هم چون کودکان در عروسى (هم چون دخترکان و کنیزکان) به رقص درآوردیم، روز سهشنبه از منى با سپاهى که چون سینه فیل استوار و بدون سر بود (کنایه از بزرگى و فراوانى لشکر است) آهنگ خانه خدا کردیم».[31]
طارق در اول ذیحجه وارد مکه شد، بر کعبه طواف نبرد و سوى آن نرفت، اما محرم بود، سلاح مىپوشید؛ اما نزدیک زنان نمىشد و بوى خوش نمىزد تا وقتیکه عبدالله بن زبیر کشته شد. ابن زبیر بهروز قربان در مکه چند شتر کشت، اما آن سال نه وى و نه یارانش حج نکردند چون از وقوف در عرفه بازماندند.[32]
در ماه صفر به مدینه آمد و سه ماه آنجا بود که مردم مدینه را تحقیر کرد و با آنها سخت گرفت و با یاران پیامبر (ص) رفتارى سبک داشت و مهر به گردنهایشان نهاد.
حجاج برای اینکه ترس مردم شام از آتشپرانی به مکه برطرف شود، خود همراه با آنها در پرتاپ سنگ شرکت مستقیم داشت.[33] کعبه آتش گرفت و او با گستاخی تمامتر حتی از ریختن کثافات نیز بر روی خانه خدا خودداری نکرد. کار بهجایی رسید که یاران ابن زبیر از اطراف وی پراکنده شدند. بیشتر مردم مکه حتی دو پسر عبدالله؛ یعنی حمزه و حبیب نیز نزد حجاج رفته و از وی امان خواستند[34] و نهایتاً جمادیالاول سال هفتادوسه هجری با آخرین مقاومت ابن زبیر و یاران باقیماندهاش مکه سقوط کرد و عبدالله بن زبیر کشته شد. حجاج دستور داد پیکر او را بردار کشیدند و خونهای ناحق زیادی در این جریان ریخته شد.[35] کشته شدن ابن زبیر روز سهشنبه هفده شب گذشته از ماه جمادىالآخر سال هفتادوسه هجری بود. چون عبدالله بن زبیر کشته شد برادرش عروه از دست حجاج گریخت و به شام رفت و به عبدالملک پناهنده شد که او را پناه داد و گرامى داشت و عروه پیش او ماند.[36] ازجمله علل شکست ابن زبیر را میتوان عبارتی که در الفخری آمده دانست: عبدالله بن زبیر از آغاز به مکه پناه برد، و مردم حجاز و اهل عراق با وى بیعت کردند عبدالله مردى بسیار بخیل بود، بدینجهت کارش رونق نیافت، و حجّاج بهسوی او روان شد.[37] البته نباید عملکرد حجاج را در این نبرد نادیده گرفت.
با این پیروزی حجاج، سرانجام شخصی که دوازده سال خواب و خوراک را بهعنوان رقیبی برای خلافت امویان حرام کرده بود در سال هفتادوسه با سختکوشی حجاج از سر راه برداشته شد و این ازجمله دلایلی بود که عبدالملک مروان درباره حجاج گفت: حجاج بود که ما را بر منبر خلافت قرارداد.[38] با مرگ ابن زبیر که قدرتش منحصر به حجاز نبود و شامل همه مناطق مسلماننشین بهجز شام میشد، مروانیها ازاینپس بر همه مناطق مسلماننشین مسلط گردیدند.
پس از پایان جریان مکه، حجاج کعبهای را که ابن زبیر بناکرده بود خراب کرد و از نو به همان اندازهای که در دوران پیامبر بود ساخت و سنگهای زیادی را از بنای قبلی گرفت.[39] حجاج شش ذراع و یک وجب جایگاه حجر را خراب کرد و آن را بر اساس قریش بنیان نهاد و درب غربى و هم زیر آستانه درب شرقى را مسدود کرد و سایر قسمتهاى ساختمان را به همان شکل باقی گذاشت و هیچگونه تغییرى در آن نداد و بنابراین تمامى بنایى که ابن خلدون در مورد آن شرح میدهد همان بناى ابن زبیر است و میان دیوار بناى ابن زبیر و دیوار بناى حجاج اتصال آشکاری است که معلوم میکند که دو بنا را به هم پیوند کردهاند.[40]
در سال هفتادوسه و هفتادوچهار کار حج با حجاج بن یوسف بود که از طرف خلیفه اموی عامل مکه، یمن و یمامه بود که در مدتی کوتاه عامل مدینه نیز گردید. آنگاه در ماه صفر به مدینه آمد و سه ماه آنجا بود که مردم مدینه را تحقیر کرد و با آنها سخت گرفت و در محل بنى سلمه مسجدى ساخت که به وی انتساب دارد و با یاران پیامبر (ص) رفتارى سبک داشت و مهر به گردنهایشان نهاد.[41]
قتلعام شیعیان توسط حجاج
حجاج مردی خونخوار بود و پیرمرد و بچه و بزرگ و کوچک را به اتهام شیعه بودن میکشت. در عصر حجاج اگر به کسی میگفتند کافر، بیشتر راضی بود تا اینکه بگویند شیعه. در لیست افراد فراوانی که در حکومت حجاج، بیگناه کشته شدند، نام انسانهای والا و ارجمندی همچون قنبر، خدمتکار علی، کمیل بن زیاد و سعید بن جبیر به چشم میخورد. حجاج در مجلسی برخی از فضائل خود را چنین برشمرد: «در مجالس ما هیچگاه از عثمان بدگویی نشده است. هفتاد نفر از بستگان ما در جنگ صفین به نفع معاویه کشته شدند؛ از طائفه ما هیچکس با زنی که دوستدار علی باشد، ازدواج نکرده است؛ زنان ما نذر کردند اگر حسین کشته شود ده شتر بکشند؛ هر کس از خاندان ما نام علی را بشنود به او و حسن و حسین و مادرشان نیز بد میگوید.»
حجاج 120 هزار نفر را در بیرون از میدان جنگ قتلعام کرد. در زندانهای مختلطش 50 هزار مرد و 30 هزار زن بودند که 16 هزار نفر آنان برهنه بودند. زندانهای حجاج سقفی برای جلوگیری از آفتاب تابستان و سرما و باران زمستان نداشت. خوراک زندانیان نانی بود از جو که با خاکستر و نمک مخلوط بود و پس از مدت کوتاهی، هر زندانی که از آن میخورد رنگ چهرهاش سیاه میشد.
خدا عذابشو بیشتر کنه
خیلی عجیبه بیشتر شبیه فیلم و قصه است. حتی تصور کردنش هم باورنکردنیست. فقط سوالم از خداست که ای خدای بزرگ، با این همه ظلم تو کجا بودی؟
از کی تا حالا عمر مستجاب الدعوه بوده؟ اونجای مطلب که پی نوشت 5داره منظورمه؟! آدرس ها هم که همه میرسه به دینوری!!!
این دعای عمر که نتیجش حجاج بوده چیست؟