تاریخ ولادت و شهادت امام جواد علیه‌السلام از جمله موضوعاتی است که گزارش‌های تاریخی چندگانه‌ای از آن، در منابع تاریخی آمده است. بررسی گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که روایات‌های متفاوتی در سه محور سال، ماه و روز آن وجود دارند. پراکندگی گزارش‌ها، این پرسش‌ها را در پی دارد که تاریخ درست تولد و شهادت آن حضرت کدام است؟ عوامل و منشأ پراکندگی منابع تاریخی در این باره چیست؟ به چه گزارش‌ها و منابعی می‌توان اعتماد کرد. رسیدن به نتیجه‌ای روشن در این‌گونه موارد، علاوه بر افزودن آگاهی‌های قابل‌اعتماد درباره معصومان (ع) به شناخت بهتر زمان صدور برخی از روایات و رویدادها مدد می‌رساند. برخی نویسندگان مطالبی ارزشمند در این باره نگاشته‌اند؛ ولی پژوهشی که با ارزیابی گزارش‌های پراکنده درباره این موضوع، به جمع‌بندی درستی رسیده و به پرسش‌های یاد شده پاسخ صحیح داده باشد، مشاهده نمی‌شود. به همین سبب، بازکاوی منابع کهن و ارزیابی مستندات و ماخذ آن‌ها، برای دستیابی به سخن درست در این موضوع ضروری است.
گزارش‌های تاریخی در خصوص سال، ماه و روز تولد امام جواد (ع):
از بررسی و ارزیابی گزارش‌های تاریخی مربوط به ولادت امام جواد (ع)، این نتیجه به دست می‌آید که در بخش تولد، درباره سال تولد، سه گزارش وجود دارد که بیانگر سال‌های، 170، 175 و 195 ه.ق است. در بین مورخان، گزارش تولد امام در سال 170 را فقط «جوینی» (644-730) نقل کرده است.[1] همچنین گزارش ولادت امام به سال 175 را «ابوخلف اشعری» (متوفای حدود 300)[2] و در پی او «عباس مکی» ثبت کرده است[3]. این در حالی است که سال 195 را بسیاری از بزرگان اهل تشیع و اهل تسنن گزارش کرده و مورد اتفاق و قبول همگانی است از جمله:
نوبختی[4]، کلینی[5]، مسعودی[6]، شیخ مفید[7]، شیخ طوسی[8]، ابن‌فندق بیهقی نسب‌شناس[9] و از علمای اهل سنت؛ خطیب بغدادی[10]، سبط‌بن‌جوزی[11] و...
از سوی دیگر، گزارش سال 170 به علت تقدم منابع اصیل دیگر و گزارش‌های متقن کامل قابل رد است، در مورد گزارش سال 175 نیز با توجه به این‌که آن حضرت در سال 220 ه.ق و در حدود 25 سالگی به شهادت رسیدند و اشعری و مکی نیز این سخن را پذیرفته‌اند[12]، باید گفت در گزارش این مورخان اشتباهی رخ داده و واژه سبعین به خطا به جای کلمه تسعین ثبت شده است. در حقیقت عدد یاد شده 195 است نه 175؛ بویژه آن‌که اشعری در این نقل‌ها با نوبختی همگام است و نوبختی در گزارش خود سال 195 ه.ق را ذکر کرده است.[13] دیگر این‌که اگر سال 175 صحیح باشد، باید پذیرفت که امام جواد (ع) در وقت شهادت 45 سال داشته است، در حالی که این نتیجه در هیچ منبعی نیامده است. در واقع اشعری و مکی نیز، همانند دیگران، تولد امام جواد (ع) را در سال 195 ه.ق می‌دانند که به اشتباه 175 نقل شده است. بر این اساس، دو نقل نخست از خطای نسخه‌برداران و گزارش سال 195 ه.ق صحیح و پذیرفته همگان است.
در بین مورخان، گزارش تولد امام در سال 170 را فقط «جوینی» (644-730) نقل کرده است. همچنین گزارش ولادت امام به سال 175 را «ابوخلف اشعری» (متوفای حدود 300) و در پی او «عباس مکی» ثبت کرده است.
در مورد ماه تولد حضرت به جز گزارش «ابن‌عیاش»[14] که ماه رجب را بیان می‌کند، بقیه همه گزارش اتفاق بر ماه رمضان دارند، نظیر: ابن‌شهرآشوب[15]، اربلی[16]، شیعی سبزواری[17] و...
همان‌گونه که گفته شد، پیش از ابن‌عیاش، همگی راویان و نگارندگان بزرگ چون نوبختی، کلینی و مسعودی بر تولد امام جواد (ع) در ماه رمضان تأکید کرده، از تولد آن حضرت در ماه رجب نام نبرده‌اند و در دوران وی نیز بزرگانی چون «صدوق» و «شیخ مفید» با این‌که به منابع درخور و معتبر دسترسی داشتند، هیچ‌گونه اشاره‌ای به سخن ابن‌عیاش نکرده‌اند. این نمونه‌ها نادرستی گزارش ابن‌عیاش در این باره را گواهی می‌کند. برآیندِ آن‌چه گفته شد اعتبار گزارش‌هایی است که تولد امام جواد (ع) را در ماه رمضان دانسته‌اند.
در مورد ولادت ایشان و این‌که حضرت در چه روزی از ماه مبارک رمضان دیده به جهان گشودند، نیز میان نگارندگان اختلاف است. برخی از صاحب‌نظران فقط به ماه رمضان اشاره کرده و روزش را تعیین نکرده‌اند، مانند: کلینی[18]، شیخ مفید[19] و...
در مجموع از بین گزارش‌های موجود، هشت روایت مختلف وجود دارد که عبارتند از دهم و پانزدهم رجب، پنجم، نهم، پانزدهم، هفدهم، نوزدهم و همچنین ماه رمضان بدون تعیین روز آن. از میان این نقل‌ها، می‌توان بر یکی از دو گزینه پانزدهم یا نوزدهم ماه رمضان تکیه کرد و نیز می‌توان گفت دیگر نقل‌ها به این دو مورد بازمی‌گردند: یعنی نقل پنجم و نهم ماه رمضان در گزارش اصلی، پانزدهم و نوزدهم ماه رمضان بوده که در هر دو مورد اشتباه رخ داده است، چنان‌که در نسخه چاپ شده «مطالب السوول ابن‌طلحه شافعی»، نهم ماه رمضان ثبت شده، ولی در نسخه دیگر این کتاب که نزد اربلی بوده، نوزدهم ماه رمضان ثبت شده است.
در خصوص گزارش تولد وی در هفدهم ماه رمضان که «طبرسی»[20] و «سبزواری»[21] آن را ثبت کرده‌اند نیز در واقع گزارش از زاده شدن آن حضرت در نوزدهم رمضان است که به جهت بی‌نقطه بودن دو واژه سابع و تاسع در خط کوفی، جا به جا شده‌اند. دو گزارش دهم و پانزدهم رجب از ابن‌عیاش است که به جهت آمیختگی و جا به جایی در گزارش‌گری ابن‌عیاش پذیرفته نیست. درباره نقل‌های مربوط به ماه رمضان می‌توان گفت، گزینه پنجم ماه رمضان، به پانزدهم آن برمی‌گردد. در میان دو گزینه پانزدهم و نوزدهم ماه رمضان، گزارش پانزدهم به دو جهت ترجیح دارد:
1. نوبختی[22] و اشعری[23]، نخستین گزارش‌گر آنند و این دو از نگارندگان معتبرند.
2. نقل‌های آنان نیز، به روایت منسوب به امام عسکری (ع) که اینان معاصر آن حضرتند، همچنین به نقل‌های متقدم تاریخی پشتیبانی می‌شوند.[24]
در واقع اشعری و مکی نیز، همانند دیگران، تولد امام جواد (ع) را در سال 195 ه.ق می‌دانند که به اشتباه 175 نقل شده است. بر این اساس، دو نقل نخست از خطای نسخه‌برداران و گزارش سال 195 ه.ق صحیح و پذیرفته همگان است.
گزارش‌های تاریخی در خصوص سال، ماه و روز شهادت امام جواد (ع):
در بخش گزارش‌های مربوط به شهادت امام جواد (ع) می‌توان گفت، تفاوت نقل‌ها درباره سال آن، چندان جدی نیست و می‌توان وفاق نسبی را ادعا کرد؛ یعنی سال 220 ه.ق پذیرفته همگان است[25] و گزارش سال‌های 217، 219،225، 226 ه.ق در این محور، یا از خطای در ثبت و یا بی‌پایگی گزارش است. در این خصوص به علت جلوگیری از اطاله کلام مورد اخیر را بررسی می‌کنیم. اربلی شهادت امام جواد (ع) را در سال 226 از «محمدبن‌سعد» نقل کرده و در ادامه، شهادت حضرت را در پنجم ذی‌الحجه سال 220 ه.ق دانسته است. این در حالی است که اربلی در همین نقل، سال تولد حضرت را 195 ه.ق و مدت عمر ایشان را 25 سال، ثبت کرده است[26] که 25 سال پس از 195، مطابق با سال 220 خواهد بود. پس ثبت سال 226 ه.ق به عنوان تاریخ شهادت، خطای نسخه‌برداران به شمار می‌آید. از آن‌چه گفته شد برمی‌آید که گزارش شهادت امام جواد (ع) در سال 220 ه.ق گزارش استواری است.
در مورد گزارش‌های مربوط به ماه شهادت امام جواد (ع) اگرچه نقل‌های مختلفی وجود دارد، ولی اتفاق‌نظر منابع سنی[27] و شیعی[28] بر ذی‌القعده است. همچنین در خصوص روز شهادت امام (ع)، شش گزارش ثبت شده است که به ترتیب عبارتند از: سوم، پنجم و ششم ذی‌الحجه و پنجم، یازدهم و آخر ذی‌القعده که نقل سوم، پنجم و ششم ذی‌الحجه مربوط به انتشار خبر شهادت در این روزها در مناطقی است که گزارش‌گر در آن می‌زیسته است و گزارش پنجم و یازدهم ذی‌القعده هم به دلیل ضعیف و متفرد بودن و نقل برخی در منابع متأخر، پذیرفتنی نیست. در نتیجه آخرین روز ماه ذی‌القعده به نام روز شهادت پذیرفتنی است: زیرا این نقل در منابع معتبر که در اکثریتند ثبت شده و می‌توان نام نوبختی، اشعری، کلینی، حسن‌بن‌محمد قمی، شیخ مفید، شیخ طوسی، فتال نیشابوری، طبرسی، ابن‌شهرآشوب، ابن‌صباغ مالکی، عاملی پدر شیخ بهایی و... را در میان نگارندگان آن مشاهده کرد. بر اساس مطالب یاد شده باید گفت شهادت امام جواد (ع) در روز چهارشنبه آخر ذی‌القعده سال 220 رخ داده است.
