پدیدهٔ زیارت در بیشتر ادیان جهان وجود دارد. زیارت عزیمتی‌ است؛ ظاهری یا باطنی به اماکن مذهبی که از سوی پیروان یک دین برای به پا داشتن یک آیین یا فریضه دینی انجام می‌گیرد.

زیارت همواره از اعمال پسندیده اسلام بوده و در طول تاریخ، مسلمانان به آن اهتمام داشته‌اند. تنها فرقه وهابیت با تفسیرهای خاص از قرآن کریم مدعی است که زیارت با سنت پیامبر سازگار نیست. احادیث درباره استحباب زیارت پیامبر (ص) فراوان است و مورد توافق همه مسلمانان است[1] به همین دلیل مسلمانان از دوران قدیم همواره به زیارت قبر ایشان می‌رفتند. این اهمیت در فرهنگ شیعی، بیشتر است و شیعیان علاوه بر زیارت پیامبر (ص)، به زیارت امامان خود نیز اهتمام جدی دارند و در مذهب شیعه، زیارت امام، جزئی از آیین‌های مهم مذهبی به شمار می‌آید و زیارت را عهد و پیمان خود با امامشان می‌دانند.[2]

روایات بسیاری در متون دینی ما مسلمانان وجود دارد که جایگاه زیارت ائمه اطهار (ع) و فضیلت آن را در اسلام روشن می‌سازد. پاره‌ای از این روایات را نبی اکرم اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) بیان کرده‌اند.

روایت‌های نبوی که در زیارت ائمه اطهار (ع) به دست ما رسیده است در یک نگاه کلی، دودسته‌اند:

1. روایت‌های ویژه‌ای که در خصوص یکی از معصومان (ع) نقل شده است؛

2. روایت‌های عامی که زیارت همه ائمه اطهار (ع) را در بر می‌گیرد.

روایات مربوط به فضیلت زیارت صدیقه کبری، فاطمه زهرا (س)، امیرالمؤمنین (ع)، امام حسن و امام حسین و نیز امام علی بن موسی‌الرضا (ع) برخلاف سایر ائمه از نوع اول است. روایت‌هایی که پیامبر (ص) درباره زیارت امام حسین (ع) فرمودند ویژه‌تر و همراه با تأکید است. به‌عنوان مثالپ پیامبر اکرم (ص) درباره شهادت امام حسین (ع) و زیارت قبر آن حضرت به ابن عباس فرمود: هر کس او را زیارت کند، مرا زیارت کرده است و هر که مرا دیدار کند، گویی خدا را زیارت کرده است و بر خداوند است که او را به آتش دوزخ عذاب نکند.[3]

و درجایی دیگر امام جعفر صادق (ع) از ایشان نقل کرده‌اند: روزی امام حسین (ع) دامن نبی اکرم (ص) بود و حضرت با امام حسین بازی می‌کردند و او را می‌خنداندند. عایشه به پیامبر گفت: ای رسول خدا چقدر این طفل را دوست داری؟ حضرت به او جواب داد: «وای بر تو باد! چگونه او را دوست نداشته باشم و به او ابراز علاقه نکنم در حالی که او میوه دل و نور دیده گاه من است. امت من او را مظلومانه خواهند کشت و به همین دلیل هر که او را پس از وفاتش زیارت کند، خداوند ثواب یک حج، از حج‌های من را برای او می‌نویسد.» عایشه گفت: یک حج از حج‌های تو ای رسول خدا؟ حضرت فرمودند: بلکه دو حج از حج‌هایم را عایشه گفت: دو حج از حج‌هایت؟ حضرت فرمودند: بله بلکه چهار تا.

امام صادق (ع) در ادامه فرمودند «عایشه همچنان تعجب می‌کرد و پیامبر بر تعداد حج‌ها می‌افزود تا این‌که به نود حج از حج‌های رسول خدا (ص) به همراه عمره‌های آن رسیدند.»[4]این تأکید و اصرار پیامبر به زیارت امام حسین (ع) نشان اهمیت آن در سنت ایشان و دین اسلام است.

توجه به اولین زائران امام حسین (ع) از این جهت بسیار مهم است که آنها شروع کننده یک فرهنگ بزرگ در شیعه بودند؛ جابر بن عبدالله جز اولین زائران امام حسین (ع) است. با توجه گزارش و روایت «طوعه» از زیارت ایشان کاملاً مشخص است او طبق مناسک خاصی به زیارت امام حسین (ع) می‌رود. در زائران اولیه کسی را نمی‌یابیم که مناسکی مانند جابر را به جای آورده باشد. امکان آن هست که او این مناسک را از پیامبر (ص) آموخته باشد و در راستای تأکیدات ایشان این حرکت عبادی را به انجام رسانده باشد؛ اما جز افراد خاص چون جابر بن عبدالله که از یاران نزدیک ائمه بوده است این‌گونه مناسک را نمی‌دانستند؛ اما در زمان امام باقر و به‌ویژه امام صادق (ع) علاوه بر پاداش زیاد و تأکید بیشتر درباره زیارت قبر حسین بن علی (ع)، فوق‌العادگی کاملاً محسوس برای آن ایجاد کردند.

در روایات مربوط به زیارت هم در هر فرصت و مناسبتی، در تمام ایام و فصول سال، در همه حالات سفر و حذر، غم و شادی، اعیاد و شهادت‌ها، شب‌های قدر، مبعث، فطر، نیمه شعبان، غدیر، عاشورا و ...دستور به زیارت حسین بن علی (ع) داده‌اند و بیش از همه ائمه و حتی رسول خدا، به زیارت سیدالشهدا تأکید شده است.

امام صادق (ع) در اشاره به ثواب‌های زیارت، می‌فرمایند: کسی که هنگام زیارت آن حضرت، دچار ستم سلطانی شود و او را در آنجا بکشند، با اولین قطره خونش، همه گناهانش بخشوده می‌شود و هر که در این راه به زندان افتد، در مقابل هر روزی که زندانی و اندوهگین گردد، در قیامت برایش یک شادی است و اگر در راه زیارت، کتک بخورد، برای هر ضربه‌ای یک حوری بهشتی است و در برابر هر درد و رنجی که بر جسمش وارد می‌شود، یک «حسنه» برای اوست.[5] و می‌فرمودند: «مَنْ اَتی قَبرَالحُسَینِ عارِفا بِحَقهِ غَفَرَاللهُ ما تَقَدمَ مِن ذَنبِهِ وَ ما تَأخرَ.»[6] هر که عارفانه قبر سیدالشهدا را زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده‌اش را می‌آمرزد.

این تأکیدات و ذکر وجوب برای آن باعث شده است که حتی در برخی جوامع حدیثی فصل‌هایی با عنوان وجوب زیارت امام حسین (ع)  قرار گیرد که نشان‌دهنده دیدگاه صاحبان این کتاب‌ها به زیارت سیدالشهدا و وجوب آن است، از جمله شیخ مفید در کتاب المزار[7] و شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه [8]و صاحب حدائق که صریحا در کتب خود این دیدگاه را مطرح کرده‌اند.

در زمان امام صادق (ع) حجم این‌گونه احادیث و تأکید به زیارت امام حسین (ع) توسط ایشان شگفت‌آور است. البته باید توجه داشت که در تمامی ابواب تبیین دین بیشترین احادیث از زبان امام صادق (ع) است و ایشان را رئیس مکتب جعفری می‌خوانند؛ اما تشویق‌های مکرر ایشان به زیارت امام حسین (ع) در ملاقاتشان با شاگردانشان و افراد مختلف باعث رونق گرفتن زیارت امام حسین (ع) شده است و بیشترین سهم را در نهادینه کردن زیارت امام حسین (ع) به‌عنوان یکی از نمادهای شیعیان داشته است.