اختصاصی کرب و بلا، سعید طاووسی مسرور؛ پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در نشستی از سلسله برنامه‌های «شب‌های خیمه» درباره کتاب «اسرارالشهاده» نوشته ملاآقا دربندی مشهور به فاضل دربندی گفت: درباره خود فاضل دربندی و شخصیت علمی ایشان تألیفاتی وجود دارد که بارزترین آنها به کوشش حجت‌الاسلام و‌المسلمین رسول جعفریان نوشته شده است که توسط نشر مورخ در قم به چاپ رسیده است و نکته مورد تأکیدی که وجود دارد اینکه تنها به خاطر یک کتاب و اظهارنظرهایی که ممکن است در مورد آن وجود داشته باشد نباید به شخصیت مؤلف آن پی برد، کما اینکه با رجوع مستقیم به «اسرارالشهاده» و استناد تنها به آن، ممکن است حیثیت مؤلف آن نیز از میان برود.
وی با اشاره به اینکه سال تولد ملاآقا دربندی 1206 هجری بوده، ادامه داد: بسیاری تصورشان این است که وی در منطقه شمالی تهران که به دربند موسوم است به دنیا آمده است در حالیکه او در دربند خراسان متولد شده و در سال 1286 در تهران وفات می‌یابد و تا پیش از واقعه وفات هیچگاه در تهران زندگی نکرده است و در جوانی به قزوین می‌رود و سال 1242 مقارن با تشییع علامه سیدمحمد مجتهد طباطبایی وارد کربلا می‌شود و پس از شرکت در مراسم تشییع، در کربلا مقیم شده و در کربلا و نجف در محضر اساتید بنامی همچون شیخ علی کاشف‌الغطاء تلمذ می‌کند و در همان سالها نیز در عتبات عالیات به تحقیق و پژوهش پرداخته و در تربیت شاگردانی نیز اهتمام می‌ورزد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام با تأکید بر این نکته که او در برابر برخی انحرافات همچون فتنه بابیان سکوت نکرده و به مبارزه برخاسته تا جایی که در یکی از این درگیریها از ناحیه صورت نیز زخمی می‌شود، گفت: با وجود آثار مختلفی که از وی برجای مانده اما شهرتش به خاطر کتابی است که نام کامل آن «اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات» است که به «اسرارالشهاده» مشهور نیز هست.
طاووسی مسرور افزود: اشخاصی همچون شیخ عباس قمی در توصیف فاضل دربندی، او را فقیه متکلم و محقق مدقق در اصول فقه و کلام خوانده‌اند هر چند که نقدهای روشنی نیز به این کتاب داشته اما از وجوه مثبت این کتاب نیز به اخبار متعارض و کیفیت این اخبار و اینکه به شکل تحلیلی و تحقیقی به آنها پرداخت شده است، اشاره کرده‌اند.
وی ادامه داد: فضلایی همچون شیخ تنکابنی در کتاب خود یعنی «قصص العلما» او را در اقامه عزا بر سیدالشهدا (ع) بی‌اختیار توصیف کرده تا جایی که از شدت گریه به حالت غش افتاده و اینکه تأکید می‌شود که او برای کتب احادیث، مقاتل و اخبار تاریخی نیز احترامی همچون قرآن قائل بوده است. به هر ترتیب او در 1286 هجری وفات یافته و در عتبات عالیات و در جوار سید مظلومان یعنی حسین بن علی (ع) به خاک سپرده می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: فاضل دربندی در 20 سالگی شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید را درس می‌داده است و حتی در عالم رؤیا ابن ابی‌الحدید را مشاهده کرده و با او وارد مجادله می‌شود که در همین اثنا مشغول به نوشتن «اسرارالشهاده» نیز شده و همانطور که گفته شد نسبت به بسیاری از جریانات، واکنش‌هایی خاص از خود نشان داده است تا جایی که به اصول اخلاقی درباریان و کارگزاران و گماشتگان قاجار نیز اعتراض می‌کند و البته از عتبات به دعوت ناصرالدین شاه به تهران می‌آید و مدتی نیز به جهت همان نارضایتی که داشته است از طرف شاه به کرمانشاه تبعید می‌شود.
فاضل دربندی مروج برخی از سنت‌های عزاداری همچون قمه‌زنی در محرم است
وی افزود: او تأثیر عجیبی بر برخی سنت‌های عزاداری داشته است و گل مالیدن و خاک بر سر کردن در سیر تحولی روضه‌خوانی و اقامه عزا از جمله ابداعات او بوده است و عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من» صحبت از ترویج قمه‌زنی در مجالش عزا می‌کند که گویا ملاآقا دربندی مروج آن بوده است. هر چند که سنت قمه‌زنی به قرن هشتم هجری بازمی‌گردد و بیشتر به شب 21 رمضان مربوط می‌شده است که نمادی از فرق شکافته امام علی (ع) بوده است اما او در اتصال این سنت به عزاداری ماه محرم نقش اساسی داشته است.
طاووسی مسرور تأکید کرد: در کتابی همچون «نجوم السماء فی تراجم العلما» که به زبان فارسی و نوشته محمدعلی آزاد کشمیری است و در آن درباره علمای شیعه، سال وفات و مسائل دیگر صحبت کرده است از ملاآقا دربندی نیز یادی شده و او را فخرالمجتهدین لقب داده است و چیز جالبی که در این کتاب ذکر شده اینکه «اسرارالشهاده» را به چشم منبعی برای تشریح حال و اوضاع دیگر علما دیده است که در آن مطالبی قابل استناد در معرفی علمای قاجار وجود دارد.
وی به معرفی سایر کتاب‌های عاشورایی فاضل دربندی پردخت و گفت: او علاوه بر کتاب و آثار فقهی و رجالی، دو کتاب دیگر هم دارد که هر دو برگرفته از «اسرارالشهاده» هستند؛ یکی «سرمایه ایمان و جواهر ایقان» که ترجمه و شرح «اسرارالشهاده» است و مقتل مختصری را به فارسی ارائه کرده است و دیگری «سعادات ناصری» که بنا به سفارش ناصرالدین شاه که در آن خاتمه این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است که البته باید پرسید چرا او یک بار این کتاب را به فارسی ترجمه کرده و بار دوم مختصری از آن را برگردانده است؟ که در جواب باید به این نکته اشاره کرد که این کتاب مفصل‌ترین مقتل موجود است و بین مقاتل بیشترین حجم را داراست.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه گفت: از جمله انتقادات و ایرادات اساسی که به این کتاب وارد شده اینکه مؤلف با وجود حجم بالای آن را ظرف مدت 18 ماه به نگارش درآورده است؛ حال آنکه با منابع موجود و در دسترس این امر دور از انتظار به نظر می‌رسد و چنین تصور می‌شود که او در نگارش این کتاب به منابع دم دستی نیز مراجعه کرده و برخلاف آنچه که در شرح وقایع عاشورا در آن ذکر شده، این کتاب صرف یک مقتل نیست بلکه مطالب فراوان اعتقادی، روایی و کلامی در آن منعکس شده است و تعابیر عجیبی درباره اهل بیت (ع) و مقام و منزلت آنها در این کتاب به چشم می‌خورد، چنانکه از همان ابتدای کتاب چنین فرض می‌شود که همه دنیا و مخلوقات خلق شده صرفاً برای عزا هستند.
وی با اشاره به اینکه این کتاب دارای 12 مقدمه و 44 فصل است، اظهار داشت: بیشتر انتقادات به این کتاب به مطالب تاریخی ذکر شده در آن است و در مورد مطالب کلامی و روایی آن چندان اشکالی ذکر نشده است و مثلاً در بخشی از این کتاب عنوان می‌شود که فردی یهودی در جهنم بوده اما به واسطه ذره‌ای محبت که به علی (ع) داشته در آتش نمی‌سوزد که چنین امری از نظر قیاس منطقی قابل فهم و جمع نیست و در نتیجه باید گفت که چنین روایت و نظایر آن در منابع اصیل شیعه امامیه ذکر نشده است.
جنس مطالب عنوان شده در «اسرارالشهاده» به شدت متسامح است
طاووسی مسرور با تأکید بر این نکته که در جنس مطالب تاریخی نقل شده در «اسرارالشهاده» به شدت تسامح صورت گرفته است، گفت: چنین رویکردی به طور قطع می‌تواند غرض مؤلف را از نگارش چنین کتابی برای ما بازگو نماید و لذا نقل برخی از مطالب صرفا برای عزاداری و برانگیختن احساسات و اشک‌ریزی است.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: عدم توجه به سندیت مطالب عنوان شده در این کتاب و بازگویی آن بدون آنکه توجه به موثق بودن آن روایت شده باشد در این کتاب تنها به روز عاشورا محدود نمی‌شود بلکه مثلاً مؤلف قائل به این نکته است که سر مبارک قاسم بن الحسن (ع) در منطقه‌ای در شمیران تهران دفن است، منطقه‌ای که اکنون به امامزاده قاسم مشهور است حال آنکه شواهد حاکی از آن است که این مزار متعلق به قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی (ع) است.
«بحرالانساب» از جمله مستندات «اسرارالشهاده» خود از ضعیف‌ترین کتب در نقل تاریخی است
وی متذکر شد: گویا استناد فاضل دربندی در ذکر چنین روایاتی کتاب «بحرالانساب» بوده است؛ کتابی که تألیف آن را به خود فاضل دربندی نسبت داده‌اند که البته چندان هم مهم نیست مؤلف این کتاب چه کسی باشد و مهم این است که این کتاب از جمله ضعیف‌ترین کتاب در نقل روایات تاریخی است و همه اقوال مشهور در مورد امامزادگان را سعی کرده است تأیید کند.
طاووسی مسرور افزود: همانطور که گفته شد این کتاب کلاً یک کتاب تاریخی نیست و کتابی است که بیشتر برای عزاداری نوشته شده است که از دو راه در بیان این منظور توفیق داشته؛ یکی بیان فضیلت امام حسین (ع) و دیگری بیان مصیبت امام حسین (ع) اما اینکه این مطالب از کجا و در چه حالتی نقل شده باشد، ظاهراً برای مؤلف موضوعیتی نداشته است.
وی در ادامه گفت: اما منتقدان در مواجهه با او سعی در نقد آثارش مستقل از شخصیت واقعی داشته‌اند و ابتدا شخصیت او را مورد تمجید قرار داده و مطالب تاریخی عنوان شده از سوی او را به شدت مورد حمله قرار داده اند.
طاووسی مسرور به ذکر یکی از اشارات تاریخی این کتاب پرداخت و گفت: مثلاً عنوان شده است که حبیب بن مظاهر می‌میرد و امام حسین (ع) او را زنده می‌کند و یا پیغمبر در مدینه شاهد بازی بچه‌ها بودند و جلو رفته و یکی از بچه‌ها را نوازش بیشتری کردند و وقتی علت را جویا شدند، ایشان فرمودند زمانی که این بچه با حسین بازی می‌کرد، دیدم که خاک پای حسین را از زمین برداشته و به سر و صورت می‌کشید و ذکر می‌شود که این بچه حبیب بن مظاهر بوده است، حال آنکه در واقعه عاشورا حبیب پیرمردی بالای 75 سال بوده است و بعید ممکن است که در کودکی با حسین (ع) همبازی بوده باشد، با این حال ما این روایت را می‌شنویم و حالمان دگرگون شده و ممکن است گریه و زاری نیز بکنیم.
وی علاوه بر محدث قمی، از محدث نوری نیز به عنوان منتقدان ملاآقا دربندی یاد کرد و گفت: او در «لؤلؤ و مرجان» دربندی را ستایش می‌کند و صفتی که به او می دهد خلوص است اما کتاب او را مورد نقد قرار داده و آن را مایه طنز و استهزاء مخالفان می‌داند و می گوید که این کتاب سرشار از دروغ است و اعتمادی به آن ندارد تا جایی که تحریفات عنوان شده از سوی روضه‌خوانان را از جنس کتاب «اسرارالشهاده» می‌داند.
طاووسی مسرور، به غیر از محدث نوری، از تنکابنی و شیخ آقابزرگ تهرانی نیز به عنوان دیگر منتقدان کتاب «اسرارالشهاده» نام برده و ادامه داد: سید محسن امین در«اعیان الشیعه» عنوان می‌کند که در این کتاب مؤلفات نقلیه وجود دارد که اغلب اخبار واهی است که عقل آنها را باور ندارد و در دوره معاصر هم شخصی همچون محسن رنجبر چنین عنوان می‌کند که اشارات این کتاب به گونه‌ای است که عقل تاریخی آنها را باور ندارد که البته او به برخی نکات مثبت این کتاب هم اشاره دارد و البته آنچه از این کتاب که قابل باور نیست را به جهت تأویلاتی می‌داند که این کتاب در ارجاع خود به کتبی همچون «المنتخب» طریحی دارد که از جمله ضعیف‌ترین کتاب‌های مقتل عاشوراست تا جایی که خود طریحی نیز بعدها منکر اقوال خود در این کتاب می‌شود.
استاد شهید مطهری از جمله منتقدان و مخالفان مطالب «اسرارالشهاده» است
این مدرس دانشگاه به نکته جالب و عجیب این کتاب به نقل از دربندی اشاره کرد و گفت: او در این کتاب بیان داشته که روز عاشورا 72 ساعت بوده است در حالیکه کل کارزار عاشورا با توجه به قلیل بودن سپاه امام حسین (ع) یک صبح تا ظهر به طول می‌انجامد و اینکه بیان می‌دارد که تعداد سپاهیان دشمن بالغ بر 400 هزار نفر بوده است که از این تعداد تنها 330 هزار نفر آنها به دست امام حسین (ع) به هلاکت می‌رسند و نکته جالب اینکه استاد شهید مطهری از جمله منتقدان سرشناس کتاب بیان داشته است که اگر به ازای هر یک از کشته شدگان سپاه دشمن به دست امام حسین (ع) یک ثانیه را نیز فرض کنیم، عاشورا بیش از 83 ساعت طول می کشد و او می‌گوید درست است که فاضل دربندی انسان مخلص و خوبی بوده است ولی قرار نیست هر تعابیر صورت گرفته از سوی او را قبول داشته باشیم.
وی خاطر نشان کرد: اشکال دیگری که بر این کتاب به نقل از محسن رنجبر وارد است اسامی افرادی است که نام آنها در دیگر منابع ذکر نشده است، همچون اسحاق بن مالک اشتر و همچنین غلامی به نام مبارک که از جمله شهدای دشت کربلا هستند و همچنین ذکر این نکته که در هنگام عزیمت اسرا به شام، به جهت فرط بیماری امام سجاد (ع) پاهای ایشان را به زیر شکم شتر بسته بودند در حالیکه حال عمومی ایشان چندان هم نامساعد نبود و یا خروج امام از مدینه به سمت عراق را با 40 محمل شتر که بر روی جهاز آنها پارچه‌های دیبا پهن بوده است ذکر شده است که محدث نوری چنین غلوی را برنتافته و نیز گفته شده است که دختری به نام «دره الصدف» در حلب قیام برپا می کند و سرهای شهدای کربلا را بازپس گرفته و حتی اسرا را نیز آزاد می کند که این امر خلاف واقع است.
طاووسی مسرور تصریح کرد: با این وجود باید اذعان کرد که این کتاب توانست موجی در جریان روایتگری واقعه کربلا به راه بیندازد و کسانی نیز از این کتاب برای نقل روایات استفاده کرده‌اند که از آن جمله می توان به کتاب «طوفان البکا» و «روضه الشهدا» اشاره کرد و حتی این اواخر مجموعه سخنرانی‌های یکی از مراجع قم در قالب کتابی تحت عنوان «مصباح الهدی و سفینه النجاه» گرد آمده است که در آن استناد به مطالب این کتاب داشته‌اند.
وی در پایان گفت: البته باید جانب انصاف را نیز رعایت کرد و در مورد برخی از روایات جعلی این کتاب نیز متذکر شد که فاضل دربندی از طرف خود به ذکر آنها نپرداخته است بلکه برخی از آنها همچون عروسی حضرت قاسم پیشتر در منابع دیگر نقل شده‌اند و او آنها را عیناً در کتاب خود ذکر کرده است.
