عباس‌بن‌علی (ع) شخصیت بی‌نظیر در ایمان، وفاداری و ایثار در جریان عاشورا در کنار امام حسین (ع) بود که توطئه‌های دشمنان با روش‌های مختلف برای جدایی ایشان از امام محقق نشد و تا آخرین ساعات حیات مدافع مکتب اهل‌بیت (ع) بود. درباره زندگانی عباس‌بن‌علی (ع) قبل از جریان عاشورا، اخبار و گزارش‌های کمی وجود دارد. این برهه از حیات حضرت عباس‌بن‌علی (ع) را با «صدرالاسلام برهانی» استاد دانشگاه به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم.
کمبود اطلاعات درباره زندگانی حضرت ابوالفضل (ع) قبل از عاشورا
این استاد دانشگاه، در خصوص سبک و سیره زندگانی عباس‌بن‌علی (ع) قبل از جریان عاشورا گفت: اولین نکته این است که حیات معصومین (ع) با خاندان اهل‌بیت (ع) تفاوت دارد. تفاوت اول در خصوص اخباری است که از این بزرگواران نقل شده است. درباره زندگانی ائمه معصومین (ع)، اخبار، روایات و گزارش‌های بی‌شماری وجود دارد. در حالی که درباره برخی خاندان اهل‌بیت (ع) این حجم از اخبار وجود ندارد. حال تصور کنید که اگر واقعه مهمی هم در طول حیات این بزرگان رخ نداده باشد که دیگر کمترین حد اخبار در دسترس خواهد بود. بنابراین توجه داشته باشید که این اختصار باعث می‌شود ما نتوانیم خیلی شأن و منزلت آن‌ها را از لحاظ تاریخی تحلیل کنیم. گر چه در روایات در مورد شأن و منزلت آن‌ها نکات ارزنده‌ای وجود دارد، وقتی می‌خواهیم مصادیق تاریخی را در زندگی آن‌ها پیدا کنیم مطلب کم است.
همزمانی زندگانی عباس‌بن‌علی (ع) با سه معصوم، وی را عالم و دانشمندی متبحر ساخت که معارف غنی معرفت را بدون واسطه از سرچشمه اصلی آن یعنی خاندان نبوت و رسالت فرا گرفت و قلبش با نور خانواده رسالت روشن گردید. چنان‌که در روایت داریم؛ در تعبیری از امام علی (ع) آمده است که حضرت فرمود: همانا فرزندم عباس در کودکی علم آموخت و به سان نوزاد کبوتر، که از مادرش آب و غذا می‌گیرد، از من معارف فرا گرفت.
وی ادامه داد: این خلا درباره زندگی حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت زینب سلام الله علیها و ام‌کلثوم (س) وجود دارد. البته همزمانی زندگی این بزرگواران با واقعه عاشورا و دوره امامت و زندگی حضرت سجاد (ع) باعث شده که چندان دستمان بسته نباشد ولی باز همچنان اخبار کم است.
انتخاب «عقیل» نسب‌شناس معروف عرب
دکتر برهانی افزود: در توجه به زندگانی، سبک و سیره حضرت عباس (ع)، همان‌گونه که می‌دانید، مادر ایشان به واسطه انتخاب عقیل که نسب‌شناس مهم و معروفی بود به عقد امیرالمؤمنین (ع) درآمد. حاصل این وصلت چهار فرزند به نام‌های عباس، عبدالله، جعفر و عثمان بود. حضرت عباس (ع) بزرگ‌ترین فرزند ام‌البنین است که هنگام شهادت 34 سال داشت؛ بنابراین در سال 26 ه.ق یعنی چندین سال بعد از شهادت حضرت زهرا (س) به دنیا آمده است.مشکل زمانی به وجود می‌آید که برخی که از قضا انسان‌هایی محقق، درست و وفادار به مکتب تشیع هستند، برای اینکه صفحه زندگانی این بزرگان خالی نباشد، مطالبی از این طرف و آن طرف جمع کرده و به این بزرگان نسبت دهند و هر مطلبی که هر جا نوشته شده است و سند محکمی ندارد، نقل نمایند تا مثلا صفحه زندگانی تاریخ این بزرگان تا قبل از جریان عاشورا خالی نماند؛ در حالی که کار باید علمی باشد نه اینکه هر مطلب ضعیفی را نقل کنیم. این نکته بسیار مهم و قابل توجه است.
دکتر برهانی ادامه داد: در این صورت باید گفت ایشان که در سال 26 ه.ق متولد شدند، چهارده سال با پدر بزرگوارش امیرالمؤمنین، علی (ع)، حدود 24 سال با برادرش امام حسن مجتبی (ع) و 34 سال با برادر دیگرش امام حسین (ع) همراهی داشته‌اند.
علم حضرت عباس (س)
وی خاطر نشان کرد: همزمانی زندگانی عباس‌بن‌علی (ع) با سه معصوم، وی را عالم و دانشمندی متبحر ساخت که معارف غنی معرفت را بدون واسطه از سرچشمه اصلی آن یعنی خاندان نبوت و رسالت فرا گرفت و قلبش با نور خانواده رسالت روشن گردید. چنان‌که در روایت داریم؛ در تعبیری از امام علی (ع) آمده است که حضرت فرمود: همانا فرزندم عباس در کودکی علم آموخت و به سان نوزاد کبوتر، که از مادرش آب و غذا می‌گیرد، از من معارف فرا گرفت. همه منابع در بیان شمائل حضرت عباس (ع) بر این عقیده هستند که ایشان خوش‌روی، خوش‌سیما و بلندقامت بوده و دارای القاب باشکوهی چون ابوالفضل، ابوقربه، قمر بنی‌هاشم، سقا، پرچمدار، شهید، عبد صالح، طیار، باب الحوائج و… بوده است. همچنین در زیارت اربعین کنیه «ابوالقاسم» به ایشان نسبت داده شده است.
فرزندان قمر بنی‌هاشم (ع)
این استاد دانشگاه در خصوص نوادگان و خانواده حضرت عباس (ع) گفت: بر اساس منابع رجالی، عباس (ع) با لبابه دختر عبیدالله‌بن‌عباس‌بن‌عبدالمطلب ازدواج کرد که حاصل این ازدواج دو پسر به نام‌های فضل و عبیدالله بود. برخی فرزندان دیگری برای حضرت عباس (ع) به نام‌های حسن، قاسم، محمد و یک دختر عنوان کرده‌اند و گفته‌اند قاسم و محمد در روز عاشورا پس از پدرشان به شهادت رسیدند. آن‌چه مسلم و مهم است این است که نسل عباس (ع) از طریق عبیدالله ادامه یافت.
در دوران بی‌وفایی مردم کوفه به ساحت امیرالمؤمنین (ع)، عباس‌بن‌علی (ع) همچون دیگر برادران خود شاهد شکوه و ناراحتی پدر بزرگوارش بود. بر اساس گزارش‌های تاریخی حضرت عباس (ع) در زمان اجرای قصاص قاتل پدر بزرگوارش در کنار برادرانش حضور دارد ولی اخباری مبنی بر نقش ایشان در این اجرای قصاص بیان نشده است.
وی با تاکید بر اینکه از دوران کودکی ایشان اطلاعات دقیق تری نداریم، گفت: آن نکته‌ای که اول عرایضم عرض کردم درباره کودکی ایشان صدق می‌کند یعنی از دوران کودکی حضرت عباس (ع) چندان اطلاعی نداریم، جز یک خبر که به تواتر بیان شده و آن پاسخی از سوی عباس به پدرش علی (ع) است که زبان من جز به بیان توحید و وحدانیت خدای سبحان نمی‌چرخد که مورد تحسین پدرش قرار می‌گیرد. کمبود گزارش‌های تاریخی درباره زندگانی حضرت عباس (ع) در دوران جوانی و حیات ایشان در زمان حضرت امیرالمؤمنین (ع) و امام حسن مجتبی (ع) وجود دارد. بررسی روایت‌های تاریخی و روایات رجال‌نویسان نشان می‌دهد که عباس‌بن‌علی (ع) در جنگ صفین که یکی از مهم‌ترین جنگ‌های صدر اسلام است و در آن معیار ایمان انسان‌های مؤمن سنجیده شد، شرکت داشت.
حضور حضرت عباس (ع) در جنگ صفین
این استاد دانشگاه ادامه داد: عده‌ای بر این عقیده هستند که عباس‌بن‌علی (ع) از سوی امیرالمؤمنین (ع) اجازه نبرد در این جنگ را پیدا نکرد، اما برخی دیگر گفته‌اند، وی علاوه بر حضور در صفین در نبردی قهرمانانه ابتدا هفت تن از پسران ابن‌شعثا و سپس خود ابن‌شعثا را که از قهرمانان سپاه معاویه بود، به هلاکت رساند و موجب حیرت ناظران شد. البته منابع، این ماجرا را به صورت قطعی تأیید نمی‌کنند و مرحوم محدث نوری معتقد است که حضرت عباس (ع) در نبرد صفین حضور نداشت و این ماجرا مربوط می‌شود به عباس‌بن‌ربیعه (بن‌حارث‌بن‌عبدالمطلب) که مشابه این واقعه برای وی اتفاق افتاد و لذا باعث اشتباه شده است. اما برخی محققان جواب داده‌اند که این دو واقعه متفاوت است و هر دو (به فاصله چند صفحه) در کتاب مناقب خوارزمی آمده و لذا امکان اشتباه خوارزمی که یک ماجرا را دو گونه تلقی نموده و آورده باشد، غیر قابل قبول است و این جریان درباره حضرت عباس (ع) صحت دارد. با توجه به اهمیت این نبرد و حضور دیگر فرزندان امیرالمؤمنین (ع)، حضور و شرکت عباس‌بن‌علی (ع) در صفین و مشارکت ایشان در کنار دیگر برادران و اصحاب امیرالمؤمنین (ع) قطعی است.
وی تاکید کرد: در دوران بی‌وفایی مردم کوفه به ساحت امیرالمؤمنین (ع)، عباس‌بن‌علی (ع) همچون دیگر برادران خود شاهد شکوه و ناراحتی پدر بزرگوارش بود. بر اساس گزارش‌های تاریخی حضرت عباس (ع) در زمان اجرای قصاص قاتل پدر بزرگوارش در کنار برادرانش حضور دارد ولی اخباری مبنی بر نقش ایشان در این اجرای قصاص بیان نشده است.
عباس‌بن‌علی (ع) در کنار برادر و امامش امام حسن مجتبی (ع)
این استاد دانشگاه در پایان اظهار داشت: از دوران زندگانی عباس‌بن‌علی (ع) در دوران امامت امام حسن مجتبی (ع) نیز گزارش‌های چندانی در دسترس نداریم. بدون شک وی در کنار برادر دیگرش حسین‌بن‌علی (ع) به یاری امام زمان خود شتافته بودند ولی اوضاع نابسامان و متشنج و اقدامات منافقانه جبهه اموی چنان فضا را تیره و تار ساخته بود که عموما گزارشگران بیشتر گزارش‌های خود را منوط به ابعاد مختلفی از علل، چرایی و پیامدهای صلح معاویه با امام حسن مجتبی (ع) کرده‌اند. یک گزارش متقنی که از این دوران داریم این است که عباس‌بن‌علی (ع) هنگام غسل امام حسن (ع) به اتفاق برادرش محمدبن‌حنفیه، امام حسین (ع) را یاری می‌داد. بعد از این نیز جناب عباس (ع) در کنار امام حسین (ع) بود؛ گر چه گزارش‌هایی از این دوران در دست نیست.
یکی از رسالتهای «کربوبلا» اطلاعرسانی در حوزه امام حسین علیهالسلام است که در راستای این رسالت، رویدادهای خبری را پوشش می‌دهد و مصاحبه با افراد صاحب نظر را به صورت غیرجانبدارانه در جهت تبیین دیدگاههای مختلف منتشر می‌کند. در نتیجه نظر افراد مصاحبه شونده لزوما همان دیدگاه «کربوبلا» نخواهد بود.
