به گزارش کرب‌و‌بلا، مسعود معینی‌پور در ابتدای نشست بررسی ابعاد فرهنگی اربعین گفت: عرفی شدن اربعین و خطر این عرفی شدن موضوع مهمی است که ما در مواجهه با مراسم اربعین با آن روبرو می‌شویم.

وی ادامه داد: به عقیده من اربعین را می‌توان آئینی دانست که رفته رفته از حالت آئینی خود خارج شده و به سمت منسک شدن پیش می‌رود. منظور از منسک هم مجموعه رفتارهای مذهبی مشخصی است که در بازه‌های مختلفی توسط یک گروه معین برآمده از نظام عقلانی، معرفتی و قلبی به حوزه عمل می‌رسد.

وی تاکید کرد: نکته‌ای که درباره اربعین باید در نظر گرفت این است که این منسک توسط مردم عامی و عموم مردم به‌ وجود می‌آید، یعنی در بستر عرفی شکل می‌گیرد. اما باید توجه داشته باشیم بین دو نوع از عُرف تمایز قائل شویم؛ عُرف به معنای عمومی شدن توسط مردم بدون در نظر گرفتن وجه نخبگانی آن و عُرفی شدنی که به سکولاریزم منتهی می‌شود.

وی ادامه داد: در فقه، عرف را در مقابل شارع در نظر می‌گیریم، یعنی کسانی‌‌که رفتارهای آن‌ها تعیین‌کننده بسیاری از تشریعات دینی است. اما در این‌جا عرف نه به معنی صیغه متشرعه فقهی است، نه به معنی رویکرد الیتیستی (نخبه‌گرایی) خود در بحث جامعه شناختی است، بلکه به معنی همان عمومی شدن این مراسم است.

بین دو نوع از عُرف تمایز قائل شویم؛ عُرف به معنای عمومی شدن توسط مردم بدون در نظر گرفتن وجه نخبگانی آن و عُرفی شدنی که به سکولاریزم منتهی می‌شود.

دبیر علمی همایش ملی اربعین ادامه داد: نکته دیگری که در این مجال نمی‌گنجد ولی ذکر و توجه به آن ضروری است، تفاوت بین اربعین ایرانی و عراقی است. اربعین سابقه‌ای طولانی در کشور عراق دارد که در بستر سنتی آن شکل گرفته است، این‌که در سال‌های اخیر بستر جدیدی در ایران به بهانه اربعین شکل می‌گیرد کاملا با اربعین عراقی متفاوت است و اساسا ما درکی از اربعین عراقی نداریم. عراق در بحث اربعین صاحب سبک است و این اربعین را باید عراقی دید نه ایرانی که متاسفانه سیاست‌گزاران ما در کشور، چنین درکی از این تفاوت ندارند.

رویکردها در مواجهه با اربعین
معینی‌پور در ادامه به مناظر مختلفی که از طریق آن‌ها می‌توان راجع به اربعین بحث کرد پرداخت و توضیح داد: در باب اربعین می‌توان از سه منظر تکوینی، تشریعی و علوم اجتماعی بحث کرد.

وی اظهار داشت: نخستین رویکرد از منظر تکوینی است، بدین معنی که آن‌چه به خواست خدا در نظام آفرینش بدون دخالت انسان رخ می‌دهد؛ یعنی باید اربعین را به عنوان پدیده‌ای کاملا الهی با وجه قدسی دید که خدا دارد آن را رقم می‌زند و اراده انسان در آن تاثیری ندارد که این هم بسیار قابل بحث است ولی متاسفانه در مقالات و یادداشت‌ها به این وجه کمتر توجه شده است. اما این رویکرد را هم از وجه کلامی‌، هم فلسفی و هم از وجه عرفانی آن، حتی در تحلیل اجتماعی باید لحاظ کنیم.

استاد دانشگاه باقرالعلوم ادامه داد: رویکرد دوم بحث تشریعی است. اصولا در فقه پنج نوع حکم را مباحثه می‌کنیم؛ واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح. اربعین از امور مستحب و تشریعی است که در دین و روایات برای این‌گونه مستحبات یک سری آداب و القاب و رفتارهای خاص تعریف شده است. اما گاهی اوقات غلبه امور مستحب بر امور واجب و حرکت از مستحبات به سمت محرمات و مکروهات را در رفتار دینی شاهد هستیم و این همان آسیبی است که ما در مراسم اربعین به آن دچار شده‌ایم.

منظور از عرفی شدن و سکولار شدن، معنا زدایی و روزمره شدن پدیده اربعین در سه ساحت نهاد، اجتماع و فرد است.

وی همچنین اظهار داشت: رویکرد آخر هم این است‌ که چون اربعین یک پدیده خودجوش و مردمی است، پس از منظر جامعه‌شناسی هم قابل تحلیل است. بدین معنا که از این منظر علوم اجتماعی اربعین را پدیده‌ای خودجوش مردمی با تمام ابعاد در حوزه فرهنگ، سیاست و اقتصاد می‌دانند، که رخ می‌دهد و قابل تحلیل و بحث است.

معینی‌پور با اشاره به وجه رسانه‌ای اربعین که در بستر عرفی شکل می‌گیرد افزود: یک جمع 20 میلیونی قطعا قابل مدیریت به وسیله ارگان یا نظام حاکمیتی و دولتی نیست، این مراسم توسط مردم مدیریت می‌شود و پیش می‌رود. حضور مردم در بحث‌های مربوط به اربعین از قبیل اقتصاد، اسکان، پشتیبانی، نظافت، سلامت و بهداشت غیرقابل انکار است. حتی وجه رسانه‌ای اربعین که آن هم در بستر عرفی و توسط مردم از طریق ارتباط سینه به سینه منتشر می‌شود بسیار پر رنگ تر از نقش رسانه‌ها است.

زمینه‌های عرفی شدن
دبیر علمی همایش ملی اربعین اضافه کرد: منظور من از عرفی شدن و سکولار شدن، معنا زدایی و روزمره شدن پدیده اربعین در سه ساحت نهاد، اجتماع و فرد است.

وی ادامه داد: یکی از زمینه‌های عرفی شدن مناسک دینی، تقلیل‌نگری در کارکرد مناسکی مانند اربعین و قدسی‌زدایی از ماهیت پدیده اربعین است. به این معنا که اگر نتوانیم برای اربعین در سه حوزه معرفتی، قلبی و رفتاری ما به ازایی تعریف کنیم، به سمت روزمره و عُرفی شدن آن می‌رویم. پس تقلیل‌نگری در این حد که اربعین را فقط یک حرکت احساسی و حماسی ببینیم، یکی از زمینه‌های عرفی شدن اربعین را ایجاد می‌کند.

معینی‌پور افزود: زمینه دوم، حاکمیتی شدن اربعین و به طور کلی مناسک دینی است. حاکمیتی شدن مقوله مناسک دینی یک آفت جدی به سمت عرفی شدن است. اولین دلیل این موضوع هم خروج از قصد قربت است. 

وی در ادامه بیان داشت: نکته بعدی غلبه امر سیاسی بر دین و فرهنگ و معنا است، که اگر امر سیاسی بر امر دینی غلبه پیدا کند، که ظواهر امر نشان می‌دهد که غلبه پیدا کرده است، به سمت عرفی شدن پیش می‌رویم.

این اتفاقی که در اربعین می‌افتد با عقلانیت ابزاری سازگار نیست.

این استاد دانشگاه ادامه داد: نکته آخر غلبه فرم بر محتوا است. اربعین، مسیر تفکر است، اربعین حرکت در عین سکون ذهنی و آرامش روانی است، حرکت برای رسیدن به یک معارف عظیم الهی و بردن فیض معنوی است. نمی‌توانیم فرم را اولی بر محتوا قرار دهیم و حرکت مداح محوری که در مناسک دینی ما باعث شده فرم بر محتوا غلبه کند، می‌تواند در این حوزه آسیب‌زا باشد.

وی تصریح کرد: رفاه‌زدگی، غلبه کیفیت عقلانی و انگیزشی بر کمیت نفرات و همچنین آسیب فردی شدن و از بین بردن سنت‌ها و آداب مردم عراق در این زمینه از سطوح دیگر بحث است.

وجوه عقلانی اربعین
وی در ادامه با اشاره به وجوه عقلانی اربعین، گفت: علاوه بر این، اربعین عقلانیتی دارد که یک نوع شجاعت و امنیت را تامین می‌کند، چون طبیعتا در شرایط فعلی کسی نباید به کربلا برود و رفتن این حجم از جمعیت با هیچ‌گونه عقلانیت ابزاری جور در نمی‌آید، عقلانیت حاکم بر اربعین نوعی عقلانیت و حرکت خروج از جهالت است.

وی ادامه داد: مساله دیگری که در این مراسم با آن مواجهیم، انسجام و تعامل و همدلی است که به‌ وجود می‌آید و ما می‌توانیم در بحث مشکلاتی که در حوزه مذهب شیعه و سنی هم داریم از این عقلانیت استفاده کنیم. یعنی رویکرد تعایشی (همزیستی مسالمت‌آمیز) که می‌توانیم داشته باشیم در بستر اربعین دارد اتفاق می‌ا‌فتد، بنابراین نمی‌توانیم بگوییم چنین چیزی امکان وقوع ندارد.

معینی‌پور در ادامه اظهار کرد: عقلانیت اربعین باید در سه بعد بررسی شود، بعد اول عقلانیت معرفت‌محور است که توسط نظام اعتقادات ما شکل می‌گیرد. یعنی حوزه‌ای که وقتی به نظام کلامی ما مراجعه می‌شود، مشخص می‌شود که تقلیدی هم نیست.

بعد دوم عقلانیت قلبی است که در نظام انگیزش و باورهای ما شکل می‌گیرد و بعد سوم که رابطه طولی و تواتری بر هم دارد عقلانیت ابزاری، رفتاری و ظاهری است.

وی در پایان تصریح کرد: این اتفاقی که در اربعین می‌افتد با عقلانیت ابزاری سازگار نیست و باید در تحلیلی آن ابعاد دیگر را قطعا لحاظ کرد. همچنین باید خطر عرفی شدن این مراسم را به عنوان یک آسیب بزرگ همواره مد نظر قرار داد و با آن مقابله کرد.