اینک فشرده هر کدام از سه بحث فوق:

آنچه از فرشتگان ارزانی شد

از فرشتگان سه گروه و سه صنف به آن حضرت ارزانی شد:

الف: گروهی برای خدمت به او در دوران حیات پرافتخارش ‍ ارزانی شد که در روایات آمده است. از آن جمله در روایت است که:

یکی از فرشتگان بر خود بالید که از جمله حاملان عرش و مسئول اعلان فرارسیدن روز رستاخیز و از فرشتگان مقرب است.

«جبرئیل» در برابر او به خود بالید که: امین وحی الهی و سفیر خدا به سوی پیامبر و تدبیرگر برخی امور آسمان‌ها، روز رستاخیز و... است و آن دو خدا را به داوری خواستند.

خداوند ضمن پیام خویش سوگند یادکرد که: موجودی گران‌مایه تر از آنان آفریده است. گفتند: بار خدایا! این چگونه ممکن است با اینکه ما را از نور عظمت خویش پدید آوردی؟

آنگاه به عرش نگریستند که در آن این کلمات را دیدند:

لااله الاّ اللّه، محمد و علی و فاطمه والحسن والحسین و بدین گونه در برابر شکوه و عظمت این برگزیدگان بارگاه خدا از کار خویش، شرمنده شدند.

جبرئیل گفت: پروردگارا! به حق این برگزیدگان بارگاهت، سوگندت می‌دهم که مرا در خدمت آنان قرار دهی. خواسته‌اش ‍ برآورده شد و در خدمت آنان قرار گفت. [1]

اما امام حسین (ع) ویژگی فراتری داشت، چرا که فرشته وحی، گهواره جنبان او بود [2] و برای او این‌گونه زمزمه می‌کرد

انّ فی الجنّه نهراً من لبن 

لعلی و لزهراء و حسین و حسن

ثم من کان محبا لهم

یدخل الجنّه من غیر حزن

و از بهشت پرطراوت و زیبا برای امام حسین (ع) انواع میوه‌ها و لباس‌ها آورد [3] لباس او را رنگین ساخت [4] و در سوگ او فرود آمد و تربت مقدس او را برگرفت [5] و با اینکه پس از رحلت پیامبر گرامی(ص) دیگر به زمین نمی‌آمد، به خاطر شهادت امام حسین (ع) فرود آمد.

امام «سجاد» علیه‌السلام می‌فرماید: هنگامی که پدر گرانقدرم امام حسین (ع) به شهادت رسید، جبرئیل در چهره انسانی فرود آمد و فریاد سهمگینی سر داد. دلیل آن را پرسیدند که گفت: چگونه فریاد سر ندهم در حالی که پیامبر (ص) ایستاده و گاه بر زمین و گاه بر این سپاه گمراه و بیدادپیشه می‌نگرد و من در هراسم که دست به نفرین این تجاوزکاران سیاه‌ رو بردارد و من نیز در اینجا نابود شوم. از گفتار او بسیاری از خواب غفلت بیدار شدند و بر جنایت خویش پشیمان گشتند.

آنگاه امام سجاد (ع) اضافه کرد: آن ندا کننده جبرئیل بود و اگر اجازه داشت در میان آنان صیحه ای می‌کشید که همه را نابود می‌ساخت، اما خداوند به آنان مهلت داد تا بر ظلم و کفرشان بیفزایند. [6]

اما جز فرشته وحی، فرشتگان بسیاری برای خدمت به آن حضرت مأموریت داشته‌اند، از جمله: آن‌هایی که تربت او را به خدمت نیای  گرانقدرش آوردند و آن‌هایی که جهت تبریک ولادت و تسلیت آن حضرت فرود آمدند و گروه‌های دیگری که از روایات دریافت می‌گردد.[7]

ب: گروه دوم از فرشتگان برای خدمت به آن حضرت، آن‌هایی بودند که در موقعیت‌های گوناگونی، به یاری آن حضرت آمدند عبارتند از:

1- فرشتگانی که به صورت مسلح و آماده , به هنگام حرکت دادن آن حضرت از مدینه به سوی مکه به حضورش شرفیاب شدند و خاطرنشان ساختند که خداوند بارها به وسیله آن‌ها  نیای  کبیرش را یاری کرده و اینک آماده یاری‌رسانی او برضد دشمنانش ‍ هستند.آن حضرت فرمود: میعادگاه ما «کربلا»ست. از او خواستند اجازه دهد او را همراهی کنند که فرمود: من از رژیم «اموی»، هراسی ندارم و می‌دانم تا رسیدن به کوی شهادت و وعده‌ گاه خویش نمی‌توانند، مرا به شهادت برسانند. [8]

2- پس از حرکت امام حسین (ع) از «مکه» به سوی کربلا، گروه دیگری به حضورش رسیدند. روایت است که: سه روز پیش از حرکت امام حسین (ع) به سوی عراق، برخی به حضورش ‍ شرفیاب شدند و از شرایط مردم آن منطقه و تزلزل روانی آنان و اینکه چگونه دل‌هایشان با امام حسین (ع) است و شمشیرهایشان با دشمن، با او سخن گفتند. آن حضرت به سوی آسمان اشاره کرد، گویی درهای آسمان گشوده شد و انبوهی بی‌شمار از فرشتگان فرود آمدند. آنگاه آن حضرت فرمود: اگر نه اینکه، می‌باید کارها به صورت عادی جریان یابد و پاداش ‍ پرشکوه شهادت و جهاد در راه حق، محفوظ بماند به وسیله این‌ها با دشمن پیکار می‌کردم، اما خود نیک می‌دانم که کربلا شهادتگاه من و یاران فداکار من است و جز پسرم «علی» علیه‌السلام همه به شهادت خواهید رسید.[9]

3- در کربلا هنگامی که کار بر او سخت شد، فرشتگان الهی شرفیاب شدند و پرچم پیروزی بر فراز سر او به اهتزاز درآمد و او میان پیروزی ظاهری و حقیقی، مخیر شد که با آگاهی و آزادی، دیدار خدا را برگزید.[10]

ج: گروه دیگر، آن‌هایی هستند که در شهادتگاه او به فرمان خدا به تدبیر امور می‌پردازند:

1- جمعی از آن‌ها همواره در سوگ او سوگوارند و کارشان گریه بر آن حضرت است و آن‌ها چهار هزار فرشته‌اند.[11]

2- جمعی دیگر به استقبال و بدرقه زائران آن حضرت و عیادت بیماران آنان و تشییع‌جنازه مردگان آنان می‌روند.[12]

3- برخی در کنار شهادتگاه او همواره عاشقان کوی او را به زیارت قبر مطهرش فرامی‌خوانند و ندا می‌دهند که: هان ای حق طلبان و ای طالبان سعادت و نیک بختی! به سوی خلاصه آفرینش بشتابید و باعزت و کرامت بازگردید و برای همیشه از یأس و نومیدی در امان باشید. [13]

4- برخی دیگر به زائران هدفدار و شایسته‌اش ندا می‌دهند که: خوشا به حال شما ای بندگان خدا! با زیارت آن حضرت، بهره پرشکوه بردید و خداوند گناهان شما را بخشید، از این پس مراقب کارهای خود باشید. [14]

5- دسته‌ای که هر روز به زیارت او می‌شتابند.[15]

6- دسته‌ای دیگر بر او درود می‌فرستند و شمارشان صدهزار فرشته است.[16]

7- انبوهی از آنان بر زائران تقواپیشه و هدفدار امام حسین (ع) طلب آمرزش می‌کنند[17]

8- فرشتگان شب و روز که با فرود از آسمان، با فرشتگان نگهبان حرم امام حسین (ع) با مهر و محبت دیدار می‌کنند.[18]

9- فرشتگانی که به زائرین کوی او، درود نثار می‌کنند[19]

10- فرشتگانی که سلام عاشقان کوی او را از راه دور به آن حضرت می‌رسانند. [20]

11- فرشتگانی که به فرمان خدا با نشانی از نور، زائران او را مشخص می‌سازند تا روز رستاخیز ممتاز باشند و پیامبر (ص) و فرشته وحی، آنان را از خطرات رستاخیز نجات می‌دهند. [21]

12- فرشتگانی که قطرات اشک دیدگان سوگواران آن حضرت را جمع و با آب حیات می‌آمیزند و آن را گواراتر می‌سازند.[22]

13- هفتاد هزار فرشته‌ای در هر آسمان، از روز عبور روح مقدس ‍ امام حسین (ع) از کنارشان، به احترام او ایستاده‌اند و تا روز رستاخیز بر او خضوع می‌کنند.[23]

14- فرشتگانی که در رجعت آن گرامی، یار او هستند، این‌ها همان فرشتگانی هستند که از بارگاه خدا، برای یاری او در کربلا اجازه گرفتند اما هنگامی می‌رسیدند که آن گرانمایه به شهادت رسیده بود... و آنگاه بدانان وحی شد که: در کنار شهادتگاه او تا هنگامه رجعت او بمانید تا آن روز یاری‌اش نمایید و تا آن روز بر او سوگوار باشید که نتوانستید یاری‌اش نمایید. از این رو آن‌ها تا رجعت او، سوگوار هستند و از انسان‌ها نیز هر کس به خاطر فوت یاری امام حسین (ع) از او، بر آن شهید، جاودانه گریه کند از آن فرشتگان خواهد بود[24]

15- فرشتگانی که سلام پیامبر (ص) را به زائر او می‌رسانند.[25]

16- فرشتگانی که بنا به روایت حضرت امام «صادق» علیه‌السلام در یک گروه، به شمار هفتاد هزار مأمورند که در کنار قبر آن حضرت، خدای را عبادت کنند و پاداش آن‌ها ویژه زائران امام حسین (ع) است و یک نماز آنان، معادل با یک هزار نماز، از فرزندان انسان است. [26]

17- فرشتگانی که به فرمان خدا، زائران امام حسین (ع) را تا خانه‌اش همراهی می‌کنند و آنگاه فرمان می‌یابند تا در خانه او بمانند و خدا را عبادت کنند و آنگاه که زائر امام حسین (ع) جهان را بدرود گوید تا روز رستاخیز نایب الزیاره او گردند.[27]

18- فرشتگانی که پس از مرگ زائر امام حسین (ع) کنار قبر او می‌مانند و تا روز رستاخیز برای او آمرزش می‌طلبند.[28]

19- فرشتگانی که هر روز بر گرد حرم او، طواف می‌کنند.[29]

20- همه فرشتگانی که با شهادت امام حسین (ع) به بارگاه خدا ناله زدند و هنگامی که به خاک افتاد و سر مقدسش جدا شد، به‌ یکباره به بارگاه خدا ناله زدند که: بار خدایا! این امام حسین (ع) پسر پیامبر برگزیده توست که با او اینگونه رفتار می‌شود. آنگاه بدانان وحی شد که: آرام باشید! به عزتم سوگند که داد او را خواهم گرفت. آنگاه اشباح امامان نور را بر آن فرشتگان نمایاند که حضرت «مهدی» علیه‌السلام در میان آنان به نماز ایستاده بود و خطاب به فرشتگان فرمود: به وسیله این قائم از این ظالمان، انتقام خواهم گرفت. [30]

21- فرشتگانی که پس از شهادت او، تربتش را به آسمان‌ها بردند و روایت است که: فرشته‌ای به سوی دریاها فرود آمد و بال‌های خود را بر همه دریاها گشود و فریاد زد که: هان ای ساکنان دریا! لباس سوگواری بپوشید که پسر پیامبر (ص) را سر بریدند. و آنگاه از تربت او برگرفت و به آسمان‌ها برد و همه فرشتگان آن تربت را بوییدند.[31]

22- فرشتگانی که به منظور غسل و تجهیز و به خاک‌سپاری آن حضرت، در شهادتگاهش فرود آمدند.[32]

ویژگی‌های او از فرشتگان

از صفات برجسته فرشتگان این است که پیوسته در عبادت خدا و اطاعت فرمان او هستند، نه خستگی آنان را فرامی‌گیرد و نه غفلت از یاد خدا و نه به نافرمانی می‌گرایند. «امیرمؤمنان» علیه‌السلام در وصف آنان می‌فرماید:

برخی از فرشتگان، سجده کنندگانی هستند که رکوعی ندارند.

برخی دیگر برای رکوع خمیده‌اند و قامت برای قیام راست نمی‌کنند.

گروهی از آنان، صف زدگانی هستند که هرگز دگرگونی در وضعیت آنان پدیدنمی آید و ستایشگرانی هستند که خستگی و فرسودگی در آنان راه ندارد، نه خواب بر چشمانشان پیروز می‌گردد و نه اشتباه و خطایی بر اندیشه آن‌ها، نه بر کالبدهایشان سستی روی می‌آورد و نه به آگاهی‌شان غفلت و فراموشی.

خداوند دسته‌ای از فرشتگان را امانت‌ داران وحی و زبان گویا بر پیام‌آوران خود قرار داد.

دسته دیگری را وسیله اجرای فرمان قضا و قدر و فرمان‌های خویش.

جمعی را حافظان بندگانش قرار داد.

جمعی دیگر را نگهبانان درهای بهشت برین.

برخی از آنان پاهایی در سطوح پائین زمین دارند و گردن‌هایی فراتر از مرتفع‌ترین آسمان‌ها و اعضای کالبدی گسترده‌تر از پهنه صفحات کیهان بیکران و دوش‌هایی همسان پایه‌های عرش ‍... [33]

امام حسین (ع) عبادت تمامی فرشتگان از آغاز تا فرجام آفرینش را در یک روز انجام داد. آن حضرت برای خدا سجده‌ای کرد که جاودانه شد و رکوعی به جا آورد که قامت برای قیام راست نکرد و در شب عاشورا خدایش را به‌گونه‌ای عبادت نمود که نه خواب بر چشمانش پیروز شد و نه اشتباه و نسیان بر اندیشه‌اش.

روز عاشورا، خویشتن را به سختی‌های کار و تلاش و کوشش در جهاد، آمد ورفت، پیکار و نبرد، حملات شدید به دشمن، بازگشت به خیمه‌ها، آمادگی برای نبرد مجدد و طنین‌افکن ساختن نداهای حق‌طلبانه و فریادهای دادخواهانه از بیدادگری رژیم سیاهکار «اموی»، سخت به زحمت انداخت و جدیت بسیاری کرد؛ اما هرگز سستی و فرسودگی بر کالبد مقدسش عارض نشد، گویی این پیکر پرتوان از دنیای مادی ما نبود.

هنگامی که آن حضرت و یاران فداکارش را در روز عاشورا، به خوبی نظاره کنیم و در مورد شاهکار اطاعت و بندگی آنان در بارگاه دوست همان‌گونه که در سوره صافات بدان اشاره رفت بیندیشیم، خواهیم دریافت که حسین (ع) یاران فداکار و با اخلاص او هستند که به‌راستی صف زدگان برای جهادند، صف زدگانی که هرگز دگرگونی در اراده و تصمیم و حرکت توحیدی‌شان پدید نیامد.

امیرمؤمنان (ع) در ترسیم صفات فرشتگان می‌فرماید: آن‌ها شیرینی معرفت خدای را چشیده و از جام مهر و محبت او سیراب گشته و پروای از خدا بر اعماق قلبشان نفوذ کرده است؛ از این رو فرمانبرداری و عبادت طولانی خدا، قامت آنان را خم کرده و شوق بسیار به او، حالت تضرع آنان را از بین نبرده است.

مقام والای آن‌ها، طوق خشوع را از گردنشان بیرون نیاورده و خودپسندی و خودخواهی آن‌ها را فرانگرفته که کارهای گذشته خود را بزرگ به شمار آورند و فروتنی در برابر ذات پرشکوهش، سهمی برای بزرگ شمردن خودشان باقی نگذاشته است. گذشت زمان آنان را از انجام وظائف، فرسوده نساخته و از علاقه آنان نکاسته تا از امید به درگاه پروردگارشان نومید گردند. مناجات و نیایش طولانی، زبان آنان را کند نکرده و اشتغال به غیر خدا، آنان را تحت اختیار خود نیاورده تا ندای بلندشان را به تضرع و نیایش ‍ به بارگاه خدا کوتاه سازد.[34] آری! اگر به خوبی به شخصیت والا و شاهکار بزرگ امام حسین (ع) بیندیشیم به روشنی، آثار چشیدن معرفت خدا و سرکشیدن جام مهر و عشق او را، در کران تا کران زندگی او درخواهیم یافت. او شیرینی معرفت بی‌نظیری را چشیده بود که هجوم امواج رخدادهای ناگوار و تلخ دنیا و دنیاپرستان بر قلب و جان و درون و برون او، هرگز احساس تلخکامی نکرد که به‌عکس ‍ می‌فرمود:

مرگ و شهادت در راه حق برایش پاکیزه و دوست‌داشتنی و سعادت است.

همچنین از جام محبت او تا جایی سیراب شده بود که عطش تشنگی سخت ظاهری که لب‌ها را پژمرده و زبان را در کام بیقرار و جگر را شعله‌ ور و پاره‌پاره و نور دیدگانش را کم سو ساخته بود، با این وصف روح و جان او از عشق و مهر خدا، سیراب و سرشار بود و شاید جام آب گوارایی را که فرزند اندیشمند و قهرمانش در واپسین لحظات شهادت از آن خبر داد که در دست پیامبر (ص) است و او در انتظار امام حسین (ع) است، آبش از این نوع یا دربردارنده آب حیات مادی و معنوی بود.

اگر با بینش معنوی به سخن امیرمؤمنان (ع) در مورد فرشتگان بیندیشیم که فرمود: فرمانبرداری و عبادت خدا، قامت آنان را خمیده ساخته، اما شوق بسیار به او , حالت نیایش ‍ آنان را از بین نبرده است. درخواهیم یافت که آشکارترین فرد و شایسته‌ترین مصداق آن، امام حسین (ع) است؛ چرا که آن گرامی است که هم در فرمانبرداری و عبادت پرشکوه روز عاشورا قامتش خمیده شد و هم با به جان خریدن تیر سه شعبه‌ای که بر سینه و قلب مقدسش فرود آمد... و خون پاکش فواره زد و باید بر خمیدگی قامت در اطاعت و عبادت پرشکوه خدا، جدا شدن و قطعه قطعه شدن پیوندهای وجود و اعضای مقدسش را نیز افزون ساخت، اما با همه این‌ها عشق او به خدا افزون‌تر شد.

اگر به راستی نیک بیندیشیم پرشکوه‌ترین مصداق این جمله

ولم ینفد طول الرغبه الیه مادّه تضرّعهم سالار شایستگان است، چرا که مفهوم جمله این است که: فرشتگان برآمدن خواسته‌های خویش را نمی‌جویند و نمی‌نگرند تا بسان بسیاری انسان‌ها با به طول انجامیدن خواسته‌هایشان حالت نیایش و تضرع آنان به بارگاه دوست از بین برود بلکه آنان همان تضرع و نیایش در بارگاه او را تا زنده هستند، دوست می‌دارند.

امام حسین (ع) در این ویژگی نیز، سرآمد فرشتگان شد چرا که آن حضرت نه تنها حالت نیایش و راز و نیازش به بارگاه خدا، در همه زندگی ظاهری قطع نشد، بلکه انواع مصائب و گرفتاری‌ها و رنج‌های جانکاه را برای پیکر مقدس و سر مطهر و قبر منورش، پس از شهادت خود نیز، درراه خدا به جان خرید و همه این‌ها را در همان دوران زندگی ارزیابی و برای خشنودی خدا، نیت همه آن‌ها را نمود.

در این مورد، کافی است به پایمال شدن پیکرش، بریده شدن دست و انگشتانش پس از شهادت، زده شدن چوب بیداد بر لب و دهانش، بر فراز نیزه گرداندن سر مطهرش در شهرها نگریست که همه این‌ها را به نیت انجام فرمان خدا و عبادت و اطاعت او و احیای دین و سنت پیامبر (ص) و پیکار با بدعت‌های جاهلی رژیم پلید اموی و...  به جان خرید.

فرشتگان و نور وجود او

خداوند به واسطه نور وجود امام حسین (ع) فرشتگان را مورد الطاف خاصی قرارداد، از آن جمله:

1- آن حضرت در پرتو الطاف خاص خدا، وسیله تقرب بیشتر آنان به بارگاه خدا شد.

2- شهادتگاهش معراج فرشتگان گشت.[35]

3- منبع و کانون مقدسی گردید که فرشتگان در تدبیر امور مربوط به او و شهادت و شهادتگاه و زائران و سوگوارانش، به فرمان خدا، به بهره‌ها و پاداش پرشکوه‌تری نائل می‌گردند و آن گرامی وسیله عظمت و بالا رفتن درجات آنان می‌گردد.

شاید به همین جهت است که در آفرینش آدم، هنگامی که فرشتگان در برابر خدا گفتند:

نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِک

ما به ستایش تو تسبیح می‌گوییم و تو را تقدیس می‌کنیم.

در پاسخ آنان فرمود:

...اِنّی اَعْلَمُ مالاتَعْلَمُونَ

آنچه من می‌دانم شما نمی‌دانید.

و این بهره‌وری عظیم بر آنان پوشیده بود که پس‌ازآن آگاهی یافتند.