نماد پنجه در تاریخ
نمادهای خمسه بسیار پیش از دورۀ اسلامی، در میان اقوام مدیترانه، بین النهرین، مصر و شمال آفریقا و همچنین نزد یهودیان معمول بوده است[1] که کهن‌ترین آن در تمدن بین‌النهرین و در عراق کنونی پیداشده است.[2]
یک نظریه ارتباط بین خمسه و «منو پانته‌آ» ( دست همۀ خدایان) را این گونه بیان می کند که در این نماد، دو انگشت نشان «ایسیس» و «اوزیریس» است و «انگشت شست»، کودک هروس است که آن را برای حفاظت ارواح پدر و مادر از فرزند خود مورد استفاده قرار می‌دادند.[3]
نظریه دیگر ریشه‌های این نماد را در تمدن کارتاژ که 814 سال پیش از میلاد توسط کوچ کنندگان فنیقی بناشده بود می‌دانند. مردم این تمدن باستانی، نماد پنجه را به‌عنوان دست الهه «تانیت» (Tanit) می‌شناخته‌اند. فنیقی‌ها تانیت را الهه باروی٬ رشد و تولد می‌دانستند.[4]
این نماد در ادیان الهی هم استفاده می‌شود و یهودیان هنوز هم از نمادهای خمسه استفاده می‌کنند. گاه نماد ماهی را برای مصون بودن از چشم‌زخم در خمسه‌ها نقش می‌کنند. انواع دعاها ازجمله «شما بیرکت‌ها بییت»(جهت تبرک خانه) یا «تفیلات‌هادِرِخ» (دعای مسافران) را بر آن می‌نگارند و آن‌ها را برای حمایت، تأیید، تبرک و استفاده‌های تعویذی به‌ویژه در برابر چشم‌زخم، بر اشیا، ساختمان‌ها خودروها و جز آن‌ها می‌آویزند یا به‌صورت تزیینی نقش می‌کنند. از نماد خمسه، به‌صورت تاج (کِتِر) در تزیین جعبه و جایگاه طومار تورات در کنیسه‌ها هم استفاده می‌شود.[5]
در دین مسیحیت هم‌گروهی از مسیحیان آن را به‌عنوان نماد دست «مریم مادر عیسی مسیح» مورد تکریم قرار می‌دهند. این گروه بیشتر در اسپانیا بوده‌اند و بر طبق گزارش‌های تاریخی در برهه‌ای چارلز 5 استفاده این نماد را ممنوع اعلام می‌کند.[6]
این نماد به هند و بودائیسم هم وارد شد و به «دست هامسا» شهرت یافت که بسیار موردعلاقه هندی‌هاست.
5 انگشت در دین هندوها به نماد پنج عنصر طبیعت و 5 مرکز انرژی در بدن است.
نماد پنجه در اسلام
نحوه ورود این نماد به اسلام مشخص نیست اما در اسلام مفهوم این نماد تغییر کرده و کارکرد دیگری به خود گرفته است. پنجه فلزی نصب‌شده بر سر پرچم‌ها، علم‌ها و علامت‌های چند تیغه در دسته‌های عزاداری را شیعیان عموماً مظهری از 5 تن و یا دست‌بریدۀ حضرت ابوالفضل عباس علیه‌السلام[7] می دانند. این نماد در میان مسلمانان مصر به دلیل حکومت فاطمی‌ها به عنوان اولین حکومت شیعی، به «دست فاطمه» دختر پیامبر اسلام تغییر کرد و مسلمانان جنوب هند نیز آن را نمادی از دست علی، فاطمه و عباس علمدار(ع) می‌دانند. هندیان مسلمان٬ پنجه‌ای را در روزهای اول، سوم یا چهارم محرم به هنگامی‌که «عاشورا خانه‌ها» را می‌آرایند، کنار علم می‌گذارند و زیارت می‌کنند. ایرانیان مقیم ترکیه در ایام محرم علمی به نام علم پیامبر (ص) را در دسته‌ها می‌گردانند. روی پارچه‌های این علم نقش پنجه‌ای همراه کتیبه‌هایی گلدوزی شده است. هر یک از حسینیه‌های «هزاره جات» افغانستان دو علم بزرگ و کوچک دارد که علم بزرگ را در بیرون و علم کوچک را در داخل حسینیه می‌گذارند. بر سر علم کوچک پنجه‌ای مسی نصب‌کرده‌اند که روی آن آیه‌هایی از قرآن مجید حک‌شده است. هزاره‌ها این پنجه را همچون دیگر شیعیان نمادی از دست علمدار کربلا، حضرت عباس (ع) می‌دانند و در پای آن عزاداری و حاجت‌خواهی می‌کنند. [8]
مسلمانان جزیرۀ سوماترای اندونزی در ماه محرم ـ که آن را «سورا» (احتمالاً برگرفته از عاشورا) می‌نامند، پنجه‌ای چوبی را شب‌هنگام با پارچه و برگ و گل می‌پوشانند. آنان این پنجه را مظهر انگشتان امام حسین (ع) می‌دانند.[9]
در روز سوم محرم در دربار ناصرالدین‌شاه علمی به نام علم شاه ، که بر سر آن پنجه بزرگ ساخته از زر ناب نصب گردیده بود ،به اندرون می‌آورند و زنان در پای آن عزاداری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌کردند. سپس گروهی علم شاه را به حرکت درمی‌آورد و به تکیه می‌بردند و مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی در پای آن اجرا می‌گردید.[10]
علم‌های کاشان همه دارای نشانی از دودست فلزی با 5 انگشت بسته هستند. این دودست یا پنجه را بر سر برگ‌های دو سوی علم نصب‌کرده‌اند که آن‌ها را مظهر دست‌های از تن جداشدۀ حضرت ابوالفضل (ع) می‌دانند.[11]
نماد پنجه در بودا
این نماد به هند و بودائیسم هم وارد شد و به «دست هامسا» شهرت یافت که بسیار موردعلاقه هندی‌هاست.
5 انگشت در دین هندوها به نماد پنج عنصر طبیعت و 5 مرکز انرژی در بدن است.
در هندوئیسم اسم این عمل مودراس هست که به فرهنگ خمسا مربوط می‌شود.
در بودائی معانی ابهایا مودرا: اگر به سمت بالا باشد: نترسید (شجاع باشید)، دست محافظ از بلا (دست حامی)، خوبی‌ها با تو هستند؛ اما داستان این دست به اینجا ختم نشد و به‌جز دفع چشم‌زخم و محافظی در برابر شیطان معنی مذهبی هم پیدا کرد.[12]
یا ابالفضل العباس، به حق دو دست بریده ات، حاجات ما را مستجاب بفرما