موضوع بحث بررسی سندی زیارت ناحیه است که به‌طور مختصر به آن می‌پردازیم؛ اما قبل از ورود به بحث، لازم است بدانیم ما دو زیارت با عنوان ناحیه داریم: 1. زیارت الشهدا یوم عاشورا 2. زیارت الناحیه (مشهور)
مرحوم ابن طاووس در دو کتابش الاقبال و مصباح الزائر این زیارات را نقل کرده است. وی زیارت اول را این‌گونه روایت می‌کند.[1]
«روینا باسنادنا الی جدی ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی ( قال حدثنا الشیخ ابو عبد الله محمد بن احمد بن عیاش قال حدثنی الشیخ الصالح ابومنصور بن عبد المنعم بن النعمان البغدادی قال: خرج من الناحیه سنه اثنین و خمسین و مأتین علی ید الشیخ محمد بن غالب الاصفهانی حین وفات ابی و کنت حدیث السن و کتبت استأذن فی زیارت مولای ابی عبدالله علیه‌السلام و زیارت ط فخرج الی منه:
بسم الله الرحمن الرحیم. اذا اردت زیارت الشهدا فقف عند رجلی الحسین (ع) و هو قبر علی بن الحسین (ع) فا ستقبل القبله بوجهک فان هناک حومه الشهدا.[2] و أوم و أشر الی علی بن الحسین و قل: السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل من سلاله ابراهیم الخلیل صلی الله علیک و علی أبیک اذ قال فیک: قتل الله قوما قتلوک یا بُنی ما أجرأهم علی الرحمن و علی انتهاک حرمه الرسول. علی الدنیا بعدک العفا! کأنی بک بین یدیه ماثلاً و للکافرین قائلا:
اناعلی بن الحسین بن علی، نحن و بیت الله أولی بالنبی، أطعنکم بالرمح حتی ینثنی، أضربکم بالسیف أحمی عن أبی، ضرب غلام هاشمی عربی، والله لایحکم فینا ابن الدعی
حتی قضیت نحبک ولقیت ربک. أشهد أنک أولی بالله و برسوله و أنک ابن رسوله و ابن حجته و أمینه حکم الله لک علی قاتلک مره بن منقذ بن النعمان العبدی لعنه الله و أخزاه و من شرکه فی قتلک.»
بحث در سند
این زیارت را شیخ مفید و سید مرتضی با حذف سند در قسمت زیارات عاشورا نقل کرده‌اند. همچنین مرحوم ابن طاووس در اقبال از ابومنصور بغدادی نقل کرده است که نقل او گذشت. اکنون به بحث‌های سندی و بررسی اشکال وارده می‌پردازیم.[3]
تاریخ صدور توقیع
تاریخ صدور توقیع، سه سال قبل از ولادت امام زمان (ع) است.
در جواب این اشکال می‌گوییم:
ممکن است در نوشتن تاریخ اشتباهی از نساخ رخ داده باشد یا در خواندن و قرائت اشتباه شده باشد و عدد شش را به اشتباه پنج خوانده باشند؛ یعنی تاریخ صدور آن 262 ه.ق باشد.
2. ممکن است این زیارت، از امامین عسکریین (ع) باشد؛ چون در سند، تصریح نشده که این زیارت، از ناحیه امام عصر است و فقط تعبیر عن الناحیه المقدسه آمده است.
وجود افراد مجهول در سند
در سلسله سند این توقیع، افرادی مجهول‌الحال هستند که عبارت‌اند از:
1. محمد بن احمد بن عیاش
2. ابومنصور بغدادی
3. محمد بن غالب اصفهانی
در جواب این اشکال نیز می‌گوییم: برخلاف اشکال سندی، در تأیید این نقل چند قرینه هست:
- این متن، در بر دارنده برخی معارف و اخلاقیات و نکات تاریخی است که با مضامین دیگر ادعیه و زیارات و نصوص معتبر مطابقت دارد که نمی‌توان تنها به دلیل ضعف سندی به‌آسانی از آن دست کشید؛ (فتأمل). شاید این روایت، نظیر زیارت جامعه باشد که سندش از نظر فنی دچار مشکل است (محمد بن موسی نخعی، راوی آن، مجهول است)؛ ولی بزرگان ما همانند امام خمینی فرموده‌اند: قطعاً این متن زیارت جامعه، از امام معصوم است و آیت الله وحید خراسانی می‌فرماید: این لفظ، لفظ غیر معصوم نمی‌تواند باشد و قطعاً از امام است. ما بعضی جاها باید از چارچوب تضعیف و توثیقات نجاشی و کشی خارج شویم.
این بحث، بحث فقهی و کلامی نیست تا نیاز به بررسی سندی داشته باشد؛ در نتیجه قاعده تسامح در ادله سنن (علی المبنا) مشکل ضعف سند را حل می‌کند و ما در این‌گونه بحث‌ها احتمال تقیه نمی‌دهیم.
دعای افتتاح نیز همین گونه است (توقیع است)؛ ولی متن دعا به‌گونه‌ای است که از غیر معصوم صادر نمی‌شود؛ همین طور دعای ندبه و…. ممکن است بگوییم زیارت ناحیه نیز چنین است.
- این بحث، بحث فقهی و کلامی نیست تا نیاز به بررسی سندی داشته باشد؛ در نتیجه قاعده تسامح در ادله سنن (علی المبنا) مشکل ضعف سند را حل می‌کند و ما در این‌گونه بحث‌ها احتمال تقیه نمی‌دهیم.
- این متن، تقریباً با نصوص تاریخی فریقین مطابقت دارد. اما درباره عدد شهدا که تقریباً 80 نفر را نام برده نیز باید گفت: بله البته بعضی از مورخین عدد شهدا را تا 103 و 113 نفر هم ذکر کرده‌اند؛ ولی به سبب آن اختلاف نظر و اقوال نمی‌توان این توقیع را کنار گذاشت؛ بلکه باید این توقیع را محور قرار بدهیم یا دست کم بگوییم عدد مذکور قولی از اقوال است.
- کتب علمای رجال، در مقام توثیق برخی از روات، به فرازهایی از این زیارت استناد می‌کنند و این، نشانگر آن است که زیارت را تلقی به قبول کرده‌اند.
اما زیارت ناحیه معروف
مرحوم ابن المشهدی در المزار الکبیر و مرحوم ابن طاووس نیز در مصباح الزائر آن را نقل کرده‌اند. علامه مجلسی نیز در بحارالانوار[4]، آن را ذکر کرده و می‌فرماید: الظاهر أنها من تألیفات السید و المفید و لعله وصل إلیه ما خبر فی کیفیه الصلاه فانّ الاختراع فیها غیر جائز[5]
ابن طاووس تصریح کرده است که سید مرتضی، امام حسین (ع) را با این عبارات، زیارت می‌کرده است: «زیارت بالفاظ شافیه یذکر فیها بعض مصائب یوم الطف یزار بها الحسین (ع)»
البته معنای این عبارت، این نیست که الفاظ و عبارات از خودش باشد؛ زیرا برای مثال اگر در کتاب «روضه المتقین» دیدیم که مجلسی اول (مولا محمد تقی) گفته است: «من در مدتی که در عتبات عالیات بودم، فقط با این الفاظ زیارت می‌کردم (به زیارت جامعه اشاره دارد)،» آیا معنایش این است که عبارات از خود او است؟
ابن طاووس می‌گوید: «ان المرتضی کان یزور بهذه الالفاظ؛ علامه مجلسی نیز تعبیر به الظاهر دارد»؛ ولی در مقابل مشهدی گوید: «انها صدرت من الناحیه المقدسه.»
بحثی درباره کتاب المزار الکبیر
محدث نوری در خاتمه مستدرک الوسائل[6] می‌گوید:
قال فی البحار: کتاب کبیر فی الزیارات تألیف محمد بن المشهدی کما یظهر من تألیفات السید بن طاووس و اعتمد علیه و مدحه و سمّیناه بالمزار الکبیر و قال فی الفصل الاخر: و المزار الکبیر یعلم من کیفیه اسناده انه کتاب معتبر و قد أخذ منه السیدان ابنا طاووس کثیرا من الاخبار و الزیارات7 و قال الشیخ منتجب الدین فی الفهرست: ابو البرکات محمد بن اسماعیل المشهدی فقیه محدث ثقه؛ و منه یظهر انه معدود فی زمره الفقهاء کما انه یظهر من صدر کتابه الاعتماد علی کل ما أودعه فیه و انّ ما فیه من الزیارات کلها مأثوره و ان لم یستند بعضها الیهم -علیه‌السلام- فی محله. قال بعد خطبته: فانی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات للمشاهد و ما ورد فی الترغیب فی المساجد المبارکات و الادعیه المختارات و ما یدعی به عقیب الصلوات و مایناجی به القدیم تعالی من لذیذ الدعوات فی الخلوات و ما یلجأ الیه من الادعیه عند المهمات مما اتصلت به من ثقات الروات الی السادات و حثنی الی ذلک ایضا…؛
کتاب مزار: (مرحوم مجلسی درباره این کتاب) در بحارالانوار می‌گوید: «کتاب بزرگی است درباره زیارات و چنان‌که از نوشته‌های سید بن طاووس به دست می‌آید، این کتاب از تألیفات محمد بن مشهدی است و ابن طاووس، بر این کتاب، اعتماد نموده و آن را مدح کرده است؛ و ما آن را المزار الکبیر نامیدیم»؛ و باز مرحوم مجلسی در فصل دیگری از بحارالانوار فرموده: «از وضعیت اسناد آن چنین فهمیده می‌شود که کتاب معتبری است و دو سید (رضی الدین و عبدالکریم) ابن طاووس، زیارات و روایات بسیاری از این کتاب نقل کرده‌اند» و شیخ منتجب الدین در فهرست خود، درباره ابن مشهدی فرموده است: «ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی، فقیه، محدث و مورد وثاقت است؛ و از عبارات ریاض العلماء و دیگران چنین استفاده می‌شود که ابن مشهدی در زمره فقها بوده است؛ و از مقدمه کتاب المزار الکبیر چنین استفاده می‌شود که تمام آنچه در کتاب خود آورده است، مورد اعتماد او است؛ و تمام زیارات این کتاب، از معصومین رسیده است؛ هرچند بعضی از آن‌ها را در جای خود، به امام معصوم، نسبت نداده است.» مؤلف پس از خطبه کتاب خود چنین نوشته است: «در این کتاب، زیارات مختلفی را درباره مشاهده مشرفه و نیز درباره تشویق و ترغیب به مساجد، ادعیه برگزیده، تعقیب نمازها، مناجات با خداوند، نمونه‌ای از دعاهای روح‌بخش و دعاهایی برای امور مهم و عظیم آورده‌ام. این ادعیه را به سند خود از راویان شیعه که به ائمه اطهار می‌رسند، نقل کرده‌ام.»
در آخر هم مرحوم نوری تکرار می‌کند که:
و یظهر منه أنه من اعاظم العلماء واسع الروایه، کثیر الفضل معتمد علیه کما انه یظهر مما ذکرنا من خطبه کتابه أن کل مافیه من الدعوات و الزیارات، مأثوره عنهم (ع) و منها اعمال مسجد الکوفه و الزیارات مختصه بأبی عبدالله (ع) فی الأیام المخصوصه»؛ از سخنان مرحوم مجلسی چنین برمی‌آید که او (مرحوم محمد بن مشهدی) از علمای بزرگ و آگاه به روایت و صاحب فضل و مورد اعتماد است. از مقدمه خطبه مؤلف نیز چنین برمی‌آید که تمام آنچه در این کتاب، از مجموعه زیارات و دعاها آمده، از ائمه اطهار رسیده است؛ ازجمله اعمال مسجد کوفه و زیارت‌هایی که به امام حسین (ع) در روزهای ویژه اختصاص دارد. پس محمد بن المشهدی ثقه است و بحثی پیرامون او نیست و ایشان گفته است هر چه می‌آورم به سند و راه‌های موثق از امامان است. ازجمله زیارت‌هایی که نقل کرده، همین زیارت ناحیه مقدسه است.
