بعد از آن‌که بر اثر تأثیر فرهنگ شاهى و برخى عوامل دیگر پاره‌ای خرافات توسط جهّال و افراد مغرض در تعزیه‌ها راه یافت، امیرکبیر به میرزا نصرالله اصفهانى که تخلص (شهاب) را داشت سفارش نمود که دوازده مجلس تعزیه بنگارد و این نخستین اصلاحات در مورد تعزیه بود که از اواسط قرن سیزدهم صورت گرفت. میرزا طاهره دیباچه‌نگار متخلص به شعرى در تذکره گنج شایگان می‌نویسد:
«… از آنجا که در مجالس تعزیت و محافل شبیه ماتم و مصیبت حضرت خامس آل عبا… اشعارى که فی‌مابین اهل بیت اشتباه مکالمه می‌شد، غالباً سست و غیر مربوط و مهمل و مغلوط بود، میرزا تقی‌خان وى [شهاب] را مأمور داشته چنین گفت که دوازده مجلس از آن وقایع را متضمناً بالبدایع… به اسلوبى که خواص بپسندند و عوام نیز بهره‌مند شوند موزون سازد… شهاب این کار را کرد…»[1] و این‌گونه اشعار در میان مردم با حُسن استقبال فراوان روبرو گردید؛ زیرا شهاب آن اشعار را چنان گریه‌خیز ساخت و بدان گونه غم‌انگیز پرداخت که اگر دل شنونده به سختی سنگ بود نرم می‌گردید و می‌گریست. همچنین ازنظر تطبیق با منابع روایى و تاریخ و مستندات شیعه این سروده‌ها حساب‌شده، پخته و جهت‌دار بود.
بنا به نوشته دکتر رضا خاکى: «در کتابخانه ملک مجموعه‌ای از با ارزش‌ترین و پاکیزه‌ترین نسخه‌های تعزیه نگاهدارى می‌شود که تعدادشان به 103 نسخه می‌رسد و چه‌بسا همان مجموعه‌ای است که نصرالله اصفهانى به تشویق میرزا تقی‌خان امیرکبیر گردآورى و تنظیم کرده است.»[2]
جمشید ملک پور خاطرنشان ساخته است شهاب حدود شصت مجلس از تعزیه را به نظم آورد که اشعارش داراى ارزش ادبى هستند.[3]
این میرزا شهاب (نصرالله لاوى سمیرمى متوفى در سال 1291 ه.ق) که شرح حالش در غالب تذکره‌ها دیده می‌شود، دیوان اشعارى دارد که به سال 1319 ه.ق به اهتمام فرزندش میرزا اسماعیل ثابت انتشار یافت. در مجالس تعزیه‌ای که از سوى وى سروده شده گفتگوها نسبتاً طولانى است و معمولاً نوبت هریک از تعزیه خوانان بین 7 تا 10 بیت است و گفتگو با ابیات کم از نوادر است. هریک از تعزیه‌هایى را که وى سروده حدود 600 بیت دارد.[4]
عنایت‌الله شهیدى در مقاله‌ای تحت عنوان (دگرگونى و تحول در ادبیات و موسیقى تعزیه) می‌نویسد برعکس گمان همگان شهاب اصفهانى تعزیه‌نویس نبود و بلکه فقط شبیه‌خوان بود. وى می‌افزاید: «به نظر من تعزیه‌هاى منسوب به او توسط افراد دیگرى نوشته شده است.»[5]
مرحوم محمدعلى رجاء زفره‌اى (1281 ـ 1391 ه.ق) فرزند حسن با وجود آن‌که در کودکى به دلیل ابتلا به آبله از ناحیه دست آسیب فراوان دید، در کسب علوم و فضایل رنج‌ها برد و در فنون ادب از عروض و قافیه و بدیع تا صرف و نحو صاحب‌نظر گشت و مصنفات چندى در ادبیات و علوم اسلامى تدوین نمود؛ اما کار مهم وى که مورد نظر این نوشتار است تکمیل، تصحیح و تدوین پنجاه مجلس شبیه‌خوانى است. از نسخه‌هایی که وى در خصوص تعزیه سروده شاگردانش و از جمله مرحوم محمد قادرى فرزند عبدالقادر زفه‌اى رونوشت تهیه‌کرده‌اند و فرزند فاضلش محمدحسن رجایى زفره‌اى (متولد 1310 ه.ش) نیز در حفظ و نگه‌داری این نسخه‌ها و نگارش مجدد آن‌ها اهتمامى جدی از خود نشان داد و رونویسى از بعضى این نسخه‌ها یا تصویرى از چند مجلس تعزیه را براى نگارنده ارسال نموده است.
مرحوم ملامحمد بن حاجى محمد اسماعیل زفره‌اى با تخلص دربان و غرابى (فوت 1346 ه.ق) نسخه‌هایی جمع‌آوری و به خط زیباى خود نوشته که قدیمی‌ترین آن‌ها تاریخ رجب 1297 ه.ق را دارد، بعدها وى با مرحوم رجاء زفره‌اى همکارى نموده و نسخه شهادت حضرت حمزه را با اتفاق آن مرحوم تنظیم و تکمیل کرده است. فرزند وى، میرزا علی‌محمد رضایی (فوت 1342 ه.ش) نیز هفت مجلس کوتاه تعزیه سروده که غالب آن‌ها شبیه‌های مضحک است که اشعارشان به گویش آبادى زفره (از توابه کوهپایه اصفهان) است.[6]
مجموعه‌ها
چند تن از محققان اروپایى به جمع‌آوری و ضبط تعزیه‌نامه‌ها همت گمارده‌اند. یکى از آنان انریکو چرولى (Enrico Cerulli) سفیر ایتالیا در ایران است. مجموعه چرولى با 1055 نسخه خطى تعزیه، بزرگ‌ترین مجموعه تعزیه در جهان است. این نسخه‌ها را نامبرده طى سال‌های 1950 تا 1954 میلادى که در ایران اقامت داشته با کمک فردى به نام على هانیبال (از روس‌های سفید که تابعیت ایران را داشت و کارمند اداره هنرهاى زیباى ایران بود) جمع‌آوری و به کتابخانه واتیکان در ایتالیا اهدا نموده است.
اتو روسى (Ettore Rossi) فهرست توصیفى از آن تهیه کرد که پس از مرگش توسط آلسیو بومباچى (Allessio Bombaci) تکمیل گردید و در کتابى با عنوان فهرست نمایشنامه‌هاى مذهبى ایران واتیکان به سال 1991 م منتشر شد.[7] الساندرو بوزانى که در کتابى به اجمال از تعزیه بحث کرده چند مجلس از مجموعه چرولى را ترجمه و ویرایش نموده است. همچنین (مجلس منصور حلاج و شمس تبریزى و ملاى روم) توسط لوئى ماسینون ترجمه و در سال 1955 م انتشار یافت. همین مجلس را مهدى ثریا و پیتر چلکووسکى بازنویسى کرده‌اند.[8]
انریکووچرولى در مقاله تئاتر ایرانى می‌نویسد:
… تحقیقات سال‌های اخیر توجه شرق‌شناسان را به مسأله تئاتر ایرانى جلب کرده است. در واقع اندکى از متون این شیوه و اسلوب آفرینش ادبى در اختیار بود و بیم آن می‌رفت که به ساخت پرداخت‌های گوبینو که از ذوق ظریف ادبیش الهام می‌گرفت و یا به فرضیاتى که دانشجویان ایرانى در اروپا به ادوارد براون عرضه داشته بودند، اکتفا گردد… چون وضع و موقع این بخش از تحقیقاتمان چنین بوده است معتقدم شدم که با استفاده از اقامت طولانیم در ایران… گردآورى تعداد بیشترى از دست‌نویس هاى نمایش مذهبى ایرانى، سودمند خواهد بود. در بازگشت به اروپا مجموعه‌ای را که بالغ بر 1055 دست‌نویس است به کتابخانه واتیکان سپردم تا نتایج جستجوهایم در اختیار شرق‌شناسانی که پژوهش‌هایی در آینده انجام خواهند داد قرار گیرد… خوشبختم که توانسته‌ام این‌چنین توجه دانشمندان را به گوشه‌ای از ادبیات ایرانى که اندکى فراموش شده بود جلب کنم.[9]
شبیه‌نامه‌هاى مندرج در مجموعه چرولى هر چند همه حوادث تاریخ پیامبران، امامان و حتى شخصیت‌های ایرانى را در برمى‌گیرد، اما محور اساسى آن‌ها رویدادهاى کربلاست. نسخه‌های گردآوری‌شده توسط این خاورشناس ایتالیایى عموماً دست‌نوشته‌های محرّران شبیه نامه‌هاست و گاهى از روى نسخه‌های اصلى رونویسى شده است. شماره نسخه‌های فرعى و رونویسى شده ضمن معرفى نسخه‌ها در فهرست شناسنامه‌ها قید گردیده است، برخى از این مجلس در آغاز یا پایان افتادگى دارند و ناقص هستند. کاتبان شبیه نامه‌ها عموماً از خوانندگان نسخ شبیه‌خوانى، التماس دعا نموده و با دعا و طلب مغفرت و استدعاى خواندن الحمدى و فاتحه تعزیه را خاتمه داده‌اند.[10]
قدیمی‌ترین نسخ تعزیه که مربوط به دوران فتحعلی‌شاه قاجار است، توسط الکساندر ادموند خوجکو، (Alexandre Edmond chodzko) گردآوری‌شده است، وى نخستین ایران‌شناس لهستانى است که در فرانسه به دنیا آمد و در این کشور زندگى کرد و به تحصیلات و تحقیقات پرداخت. وى 33 تعزیه‌نامه را جمع‌آوری نمود. این مجموعه در هفتم ژانویه سال 1878 م در کتابخانه ملى پاریس تحت عنوان (جنگ شهادت) ثبت گردید. به نظر می‌رسد او باید قبل از سال 1840 م یعنى در سال‌های خدمت در ایران این نسخه‌ها را تهیه کرده باشد. وى در سال 1877 در پاریس فهرست این تعزیه نامه‌ها را با نام نمایش ایرانى به چاپ رسانید و ترجمه پنج تعزیه نامه از مجموعه جنگ شهادت را در آن آورد. او در پیشگفتار این نوشتار می‌نویسد: «حسین‌علی خان خواجه که مدیر کارهاى نمایش دربار است و او تعزیه نامه‌ها را به من فروخته، به عنوان سراینده و مؤلف تعزیه نامه هم شهرت دارد و اگر خود آن‌ها را نسروده باشد، بی‌شک در ویرایش برخى از آن‌ها دست داشته است.» شعرهاى این مجموعه در عصر فتحعلی‌شاه سروده شده است.[11] در مجموعه خوجکو پنج مجلس تعزیه تکرار شده است و از هریک دو نسخه در آن وجود دارد. بدین ترتیب تعداد عنوان‌های مستقل آن به بیست و هشت تنزل می‌کند و بر طبق اظهارات خوجکو در دوران اقامتش در ایران مجموعه‌ای کامل‌تر از آن نمی‌شناخته است و این گفتار قرینه‌ای بر این معناست که تعداد تعزیه‌هاى رایج و معمول آن تاریخ پیش از این نبوده است و نمی‌توانسته به دو یا سه برابر تعداد تعزیه‌هاى جُنگ شهادت برسد و تاکنون در تاریخ تعزیه‌دارى قدیمی‌تر از این مجموعه به دست نیامده است.[12] مجلس بیست و چهارم این مجموعه توسط (ش ویروللود) به سال 1927 م و مجلس هجدهم (شهادت حضرت علی‌اکبر (ع)) توسط روبرت هانرى ژنه ره (ROBERT HENRY DE GENERET) ترجمه و به چاپ رسیده است. جُنگ شهادت به صورت کتابى به قطع 5/21 در 32 سانتیمتر و 323 ص تنظیم شده و قسمتى از صفحات آن سفید مانده که ظاهراً براى نوشتن تعزیه نامه‌هایى که احتمالاً بعد از صحافى کتاب به دست آید، نگاهدارى شده است.[13] دست‌نویس‌هاى جُنگ شهادت، بهترین سندى است که از روند ادبى سریع مجالس تعزیه در دسترس است. مرکز نمایش‌های سنتى و آئینى تهران با ویرایش زهرا اقبال، این مجموعه را که شامل شش مجلس تعزیه بود، در سال 1355 ه.ش انتشار داد؛ ولى جز جلد اول، دیگر مجلدات چاپ‌نشده است.[14]
کلنل سرلوئیس پلى (COLONEL SIR LEWIS PELLY) افسر انگلیسى و ایران‌شناس معروف دوره ناصرالدین‌شاه که از سال 1862 م به بعد، یازده سال را در جنوب ایران گذرانده است، چنان از نمایش‌های تعزیه متأثر شد که اثرى دو جلدى در این باره تحت عنوان شبیه‌خوانى حسن و حسین (ع) نوشت که در لندن به سال 1879 م به چاپ رسید. لوئیس پلى در مقدمه این مجموعه یادآور شد:
اگر موفقیت یک نمایش به میزان تأثیرى باشد که بر خوانندگان یا تماشاگران می‌گذارد، هیچ نمایشى تاکنون موفق‌تر از تراژدى جهان اسلام یعنى تراژدى حسن و حسین (ع) نبوده است.[15]
اثر مزبور 37 مجلس تعزیه است که گوبینو از زبان سنتى رایج فارسى به انگلیسى مصنوع دوره ویکتوریایى ترجمه کرد. مقایسه عناوین مجموعه خوچکو متعلق به چهل سال قبل از آن با مجموعه پلى، از افزایش موضوعى نمایش مزبور حکایت دارد. در حالى که مجموعه نخست تماماً درباره کربلاست، مجموعه پلى تمام مراحل، از زمانى که شهادت براى امام حسین (ع) مقدر می‌شود تا روز رستاخیز را که امام از سوگواران شفاعت می‌کند، در بردارد.[16] می‌گویند این افسر انگلیسى تعزیه‌هاى مزبور را از طریق شنیدن ضبط کرده است.[17]
ادامه را اینجا بخوانید
