در این مقاله می‌خوانید:
صبر در لغت به معنای حبس و بازداشتن است. هرگاه کسی خویشتن را از فعلی اختیاری بازدارد صبر کرده است. صبر یعنی تحمل چیزی که انسان از آن کراهت دارد. صبر عاملی است که درون انسان را از اضطراب و تشویش، زبان را از شکایت و اندام انسان را از رفتارهای نابه‌جا و غیرمعقول بازمی‌دارد.[1] یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین کرامت‌های اخلاقی صبر است. گوهری که نصیب هر کس نمی‌شود و تنها عده اندکی توفیق به دست آوردن آن را پیدا می‌کنند.
خداوند متعال در روایتی زیبا صبر را از اخلاق خود شمرده و داوود پیامبر را توصیه به کسب آن می‌نماید:
«اوحی الله الی داوود (ع) تخلَق باخلاقی و انَ من اخلاقی الصبر؛ خداوند به داوود وحی نمود که متخلَق به اخلاق من شو و به تحقیق که یکی از خلقیات من صبر است.»[2]
صبر لفظ عامی است که گاهی به سبب اختلاف مواردش، اسامی مختلفی پیدا می‌کند. اگر صبر، تحمل مصیبتی باشد به آن همان صبر می‌گویند و در مقابل آن جزع قرار دارد که به معنای ناله کردن و به‌صورت زدن و گریبان دریدن است. اگر منظور از صبر مقاومت در مقابل مقتضیات غنا و ثروت باشد، حفظ نفس نامیده می‌شود و مخالف آن سرکشی و ناشکری است. صبر به معنای مقاومت در جنگ را شجاعت می‌گویند که مخالف ترس است. در فروبردن خشم، به صبر حلم و بردباری گفته می‌شود که در برابر غضب قرار می‌گیرد. اگر کاربرد صبر در حادثه‌ی بیزارکننده‌ای باشد، سعۀ صدر و در مقابل آن ضیق صدر نام می‌گیرد. کاربرد صبر اگر در ترک وسایل زندگی باشد زهد و مخالفش حرص نامیده می‌شود. همچنین صبر بر کمبود امکانات زندگی را قناعت نامیده‌اند.
امام علی (ع) در روایت زیر به بعضی از مصادیق صبر اشاره کرده است:
«الصبر عن الشهوهِ عفه ٌو عن ِالغَضَبِ نَجَدهً و عن المصِیبَهِ وَرَعٌ؛ صبر و خویشتن‌داری از شهوت، عفت است و از خشم، شجاعت و از معصیت، ورع و پارسایی.»[3]
صبر امری معنوی است نه ظاهری و در پرتو صبر سراسر روح و روان و وجود صابر آمیخته با مقاومت و شکست‌ناپذیری می‌گردد و آثار درخشانی خواهد داشت که پیروزی و موفقیت در هر امری بسته به میزان مقاومت روحی و صبر انسان است. در روایات از صبر به رأس ایمان، تعبیر شده است و امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید:
«و علیکم بالصّبر، فإن الصبرَ من الایمان ِ کالرأس ِ من الجَسُد…؛ بر شما باد به صبر، چرا که صبر در برابر ایمان، مانند سر در برابر بدن است. بدنی که بی‌سر است خیر ندارد، همچنین ایمانی که صبر ندارد خیری در آن نیست.»[4]
همچنین از امام حسین (ع)، از پیامبر خدا (ص) صبر کلید گشایش است.
با نظری به این دو روایت و سایر روایات وارده در خصوص این فضیلت بزرگ، به اهمیت و جایگاه آن نزد خدا پی می‌بریم. پیروزی در عرصه‌های مختلف اجتماعی و فردی، درگرو صبر بر مصائب و مشکلاتی است که ممکن است، حرکت انسان را سدّ نموده و با اندک بی‌صبری و بی‌حوصلگی طعم ناخوشایند شکست و ناکامی را به او بچشاند.
پیشرفت‌های بشر در زمینه‌های گوناگون، همگی مرهون ساختن با شرایط سخت و ناگواری چون کم‌خوابی، کم کردن تفریح و زدن راه سرگرمی‌هایی است که نفس خواهان آن‌هاست اما ممکن است انسان را از حرکت سریع به سمت هدف خود بازدارد.
مشکلات و مصائب گاهی نه‌تنها فقط جنبه‌ی بازدارندگی نداشته بلکه با واداشتن انسان به تلاش و تکاپو و درنوردیدن آن‌ها، زمینه‌ی پیروزی‌های بزرگ را فراهم می‌سازد. گاهی هم بروز ناملایمات در زندگی بشر، وسیله‌ی آزمایش و امتحان اوست. به‌عنوان مثال فراهم شدن زمینه‌ی ارتکاب به برخی گناهان، مجالی بر امتحان ایمان مؤمنین بوده و صبر بر این فرصت‌ها بر منزلت ایمان آنان افزوده و به عکس، تسلیم در برابر شرایط گناه، باعث تنزّل درجات ایمان می‌شود. تسلیم شدن همیشگی در مقابل شرایط گناه نشان از بی‌صبری است و همان‌گونه که در روایت بالا آمد نشان‌دهنده‌ی از بین رفتن ایمان است.
بنابراین با حضور و جولان دهی نفس و شیطان، موانعی بر سر راه طاعت و بندگی ایجاد می‌شود که راه برون‌رفت از آن، جز متوسل شدن به ابزار نیکوی صبر و تحمل چیز دیگری نمی‌تواند باشد.[5]
در مقاله بعدی بخوانید: بررسی مفهوم صبر از دیدگاه آیات و روایات
