کرب و بلا: بدون شک یکی از حوادث مهمی که در طول تاریخ، موضوع نگارش نویسندگان و اندیشمندان ادیان مختلف بوده؛ واقعه کربلا و در کنار آن نقش‌آفرینی حضرت زینب کبری (س) در جریان این رخداد عظیم و حوادث پس از آن بوده است. علاوه بر اندیشمندان شیعی، بسیاری از محققان، پژوهشگران و ادیبان اهل سنت نیز به کرات در کتب مختلف شخصیت والای آن بانوی برجسته را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده‌اند.
سابقه نگارش کتب و منابع حدیثی و روایی پیرامون اهل‌بیت (ع) به قرن دوم هجری برمی‌گردد؛ علی‌رغم منع ثبت و روایت احادیث به‌ویژه احادیث فضایل اهل‌بیت (ع) در زمان خلفا مشاهده می‌شود منابع متعدد حدیثی اهل سنت، کتاب‌های تاریخی، سیره، شرح حال، جوامع حدیثی، معجم‌های احادیث و... روایات بسیاری درباره فضایل اهل‌بیت (ع)، همسران و اصحاب آن حضرت به‌ویژه واقعه کربلا و نقش حضرت زینب (س) را ثبت نموده‌اند که در طول تاریخ منبعی برای رهروان و شیفتگان اسلام و امامت است. البته کتاب‌های متعدد و فراوانی نیز به زبان‌های دیگر، ازجمله عربی، نگاشته شده است.
فضائل اخلاقی زینب کبری (س) از منظر اندیشمندان اهل سنت
ابعاد گوناگون شخصیتی آن بانوی قهرمان، سیره عملی و جلوه‌های رفتاری ایشان توسط شخصیت‌های مختلف اهل تسنن تبیین شده است ازجمله «محمد غالب شافعی مصری» از علمای اهل سنت و نویسندگان برجسته اهل مصر در علاقه و عشق خود را به زینب (س) چنین می‌نگارد: یکی از بزرگ‌ترین زنان اهل‌بیت (ع) از نظر حسب و نسب و از بهترین بانوان طاهره که دارای روحی بزرگ و مقام تقوا و آیینه سرتاپا نمای رسالت و ولایت بوده، سیده زینب دختر علی بن ابی‌طالب است که به نحو کامل او را تربیت‌کرده بودند و از پستان علم و دانش خاندان نبوت سیراب شده بود، به حدی که در فصاحت و بلاغت یکی از آیات بزرگ الهی شد و در حلم و کرم و بینایی و بصیرت و تدبیر کارها در میان خاندان بنی‌هاشم، بلکه در عرب، مشهور شد. او جمال و جلال و سیرت و صورت و اخلاق و فضیلت را جمع کرده بود. شب‌ها در حال عبادت بود و روزها را روزه داشت و به تقوا و پرهیزکاری معروف بود.1
«جلال‌الدین سیوطی» نیز در «رساله زینبیه» خویش می‌نویسد: «زینب در زمان جدش رسول خدا پا به عرصه جهان گشود و در دامن وی پرورش یافت. او هوشمندی توانا و دوراندیش و دارای قلبی پرقوت و پرصلابت بود». 2
آنچه نویسندگان غیر شیعی از زینب کبری (س) در واقعه کربلا نوشته‌اند
نقش‌آفرینی زینب کبری (س) در واقعه کربلا و رخدادهای پس از آن نیز پیوسته موردتوجه اندیشمندان معاصر اهل سنت بوده است. «استاد محمد فرید وجدی» نویسنده عرب‌زبان اهل مصر چنین نوشته است: «زینب، دختر علی بن ابی‌طالب (ع)، ازجمله زنان بافضیلت و بزرگواری است که دوراندیشی و فکری باعظمت داشت. او همراه برادرش حسین بن علی در واقعه کربلا حضور پیدا کرد. به امر یزید بن معاویه، ایشان را به همراه دیگر اسرا به شام و شهرهای مختلف بردند که در شام، زینب کبری در برابر یزید خطبه‌ای غراء خواند...»3
«شیخ عزالدین» معروف به «ابن اثیر جزری» در کتاب مشهور خود می‌نویسد: «زینب دختر علی بن ابی‌طالب، مادرش فاطمه دختر رسول خدا بود. او در زمان پیامبر خدا به دنیا آمد و مقداری از زندگی آن حضرت را درک نمود. زینب تنها خانم متفکر و دانشمندی بود که از قوت فکر بالایی برخوردار بود. او در واقعه کربلا همراه برادرش حسین بن علی بود. بعد از شهادتش به همراه قافله روانه شام گشت و در برابر یزید بن معاویه خطبه‌ای شیوا و پرمعنی ایراد کرد که در کتاب‌های تاریخی ذکر شده است. ایراد آن خطبه درایت و عقل و اندیشه و قدرت بالای قلبی وی را می‌رساند»4
«خیرالدین زِرِکلى»، مورخ، ادیب، شاعر و سیاستمدار سورى در کتاب «الاعلام» بعد از ذکر جریان اسارت حضرت زینب (ع) درباره خصوصیات ایشان، می‌نویسد: «حضرت زینب (س) دارای قلبی استوار و ثابت‌قدم، با مقامی بالا، سخنور فصیح بود»
این خصوصیات را به بیانی دیگر می‌توان در نوشته‌های «عمر رضا کحاله» نویسنده، محقق و زندگینامه‌نویس مشهور عرب دید که چنین نوشته است: «حضرت بانوی جلیله، دارای عقل راجح، رأی، فصاحت و بلاغت بود»
همچنین «عایشه عبدالرحمان» محقق غیر شیعی مصری که آثار خود را با نام «بنت الشاطی» منتشر می‌کرد، اثری ماندگار با عنوان «زینب بطله کربلا» به رشته تحریر درآورده است.
وی در بخشی از این کتاب می‌نویسد: «نام این زن، در تاریخ ما و تاریخ انسانیت، با مصیبتی قرین گردیده و آن مصیبت کربلاست. بر دوش بانوی بانوان زینب، در این مصیبت جانگداز، وظیفه‌ای بسیار بزرگ بوده، بلکه بعضی از آن‌ها او را «بطله کربلا» نامیده؛ زیرا وی نخستین بانویی بود که در آن وادی خطرناک نمایان گردید تا مجروحان را پرستاری کند و با محتضران همدردی نماید و برای قربانیان و شهیدانی که قطعه‌قطعه و پاره‌پاره در آن بیابان افتاده بودند و مرغان هوا و درندگان وحشی پیکرهاشان را می‌جویدند، بسوزد و اشک بریزد. ولی عقیده من آن است که زینب وظیفه بزرگ خود را پس از این مصیبت آغاز کرده؛ زیرا او از طرفی باید زنان اسیر بنی‌هاشم –که مردانشان را از دست داده‌اند- سرپرستی کند و از طرفی باید با جانبازی از جان جوانی بیمار (علی بن حسین زین‌العابدین) دفاع کند که اگر زینب نمی‌بود، کشته می‌شد و با کشته شدن او، دودمان امام برچیده می‌گشت. اضافه بر این، وظیفه‌ای بزرگ‌تر بر دوش زینب بود؛ زینب وظیفه داشت نگذارد این خون مقدسی که ریخته شد، به هدر رود. گمان ندارم مبالغه باشد و یا زیاده‌روی کرده باشم اگر بگویم، زینب کسی بود که پس از وقوع این کشتار، آن را مصیبتی جاوید و فراموش‌نشدنی قرار داد. زینب، پس از فاجعه کربلا زنده نماند، دردها و رنج‌هایی که کشیده بود، به اندازه‌ای نبود که بتوان تحمل کرد و طاقت آورد. ولی در آن مدت کوتاهی که زندگی کرد، توانست در دل‌های شیعیان، آتش خون و اندوهی را بیفروزد که تا امروز زبانه بکشد و خاموش نگردد و کسانی را که اهل‌بیت پیغمبر (ص) را تسلیم دشمنان کردند، به بدبختی و خواری و سوزش پشیمانی بیندازد.»
بنت الشاطی در خصوص حضرت زینب (س) جمله جالبی دارد: او چنین می‌نویسد: «همین فخر بر زینب کافی است که علم را از جدش پیامبر (ص)، شجاعت را از پدرش علی (ع)، صلابت را از مادرش فاطمه (ع)، حلم را از برادرش حسن (ع) و جهاد را از برادرش حسین (ع) گرفت لذا دارای مجموعه از فضائل اهل‌بیت (ع) گردید»5
«شیخ باسم مکداش» در بخشی از کتاب «مناقب و فضائل آل بیت النبی (ص) عند أهل السنه والجماعه» که مناقب اهل‌بیت (ع) را از منظر اهل سنت بررسی کرده است، به جریان مصیبت کربلا و شهادت امام حسین (ع) و به قضیه غارت زینت‌آلات زنان اهل‌بیت ازجمله، سکینه، فاطمه و رقیه اشاره کرده و در ادامه در خصوص حضرت زینب (ع) می‌نویسد: «در بین آن‌ها، عمه پاکیزه‌شان زینب کبری (س) نیز بود»
«صحابیات مجاهدات» کتابی است نوشته «ام فضل کامل» وی در این کتاب به اسامی و زندگی زنان مجاهد و مبارز که از اصحاب پیامبر (ص) بودند، اشاره می‌کند ازجمله این زنان مجاهد را حضرت زینب کبری (س) دانسته و در خصوص ایشان نوشته است حضرت زینب (س) دارای قلبی استوار، درجه‌ای رفیع، شاعره، خطیب و کلامی فصیح داشت.6
با نگاهی بر این سخنان و آثار علمای اهل سنت چنین دریافت می‌شود که آن‌ها هم عموماً در برابر عظمت و عمق شخصیت این بانوی بزرگوار با خضوع برخورد کرده‌اند و ایشان را ستوده‌اند.
خطابه‌های زینبی در آثار پژوهشگران ادبیات عرب
نفوذ کلام حضرت زینب (س)، ویژگی دیگران بانوی بزرگوار است که بسیاری از ادیبان و نویسندگان مسلمان و نیز پژوهشگران عرصه ادبیات عرب را واداشته است تا خطبه‌های بانوی کربلا را به عنوان نمونه‌ای کامل، ثبت و ضبط و به گردآوری آن‌ها مباهات کنند. به عنوان نمونه، «احمد بن ابی‌طاهر»، مشهور به «ابن طیفور»، بخش مهمی از کتاب مشهور خود، «بلاغات النساء» را به خطبه‌های آن حضرت اختصاص داده و آن‌ها را در زمره بهترین خطبه‌های شنیده شده در تاریخ ادبیات عرب، برشمرده است
این موضوع تنها در آثار نویسندگان و علمای اهل سنت، انعکاس پیدا نکرده است. بلکه دانشمندان مسیحی هم درباره حضرت اظهار نظراتی داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به «کورت فریشلر آلمانی» اشاره کرد. فریشلر کتابی نسبتا مفصل در ارتباط با امام حسین (ع) نوشته است که در آن رسالت حضرت زینب (ع) را به خوبی بیان کرده است. وی در تبیین خطبه تاریخی آن حضرت می‌نویسد: «کسانی که در مجلس یزید حضور داشتند، به‌دقت سخنان آن زن را می‌شنیدند و از شجاعت وی حیرت می‌کردند. تا آن روز کسی جرئت نکرده بود که آن‌طور صریح و بدون پرده ظلم و فسق و رشوه‌خواری دستگاه خلافت یزید بن معاویه را رودررو و با حضور شاهدان و مستمعان زیادی به او بگوید. حتی در دوره معاویه، پدر یزید با اینکه وی نسبت به پسرش مردی معتدل و آرام بود کسی جرئت نکرد آن‌طور بی‌پرده و صریح صحبت کند».
اگرچه در بیشتر آثار علمای اهل سنت، به قدرت بیان و خطابه‌های غرای آن حضرت در دربار ابن زیاد و یزید پرداخته شده است، با این حال، توجه به این خطابه‌ها، مانع از پرداختن نویسندگان و علمای اهل سنت به دیگر فضایل حضرت زینب (ع) نشده است و آن‌ها با وجود محدودیت منابع، تلاش فراوانی برای معرفی فضایل و کرامات آن حضرت، در آثارشان، مبذول داشته‌اند.7
______________________________________________________________________________________________
پی‌نوشت:
1- مجله «الاسلام» سال اول، شماره 27
2- فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفی، ج 2، ص 636-637.
3- دائره معارف القرن العشرین، ج 4، ص 796 - 795.
4- اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ابن اثیر، ج 7، شماره 6961.
5- زینب بانوی قهرمان کربلا، نرجمه سید جعفر شهیدی
6- ام فضل علیه مصطفی کامل، صحابیات مجاهدات ص 64 بیروت، درالکتب العلمیه
7- برداشتی از مقاله «فضایل بانوی کربلا در آثار قدما و دانشمندان معاصر اهل سنت»، پژوهش‌نامه معارف حسینی، شماره 22
