1. مقدمه
موضوع روزه عاشورا و پیوند آن با یکی از بزرگ‌ترین حوادث تاریخ اسلام یعنی شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و اصحابش و تلاش بنیامیه و دشمنان در مبارزه با آثار آن واقعه ماندگار، اهمیت بررسی دو دسته روایات وارد در کتب حدیثی شیعه در باب صوم عاشورا را دوچندان می‌کند.
در اولین کتب اربعه شیعه (الکافی) شیخ کلینی فقط روایات منع را آورده است. بعد از «الکافی»، شیخ صدوق در «من لا یحضره الفقیه» و شیخ طوسی در «الاستبصار و تهذیب الاحکام"» و به دنبال آن دو، شیخ حر عاملی و ... هر دو دسته روایات را نگاشته‌اند.
در این نوشتار، روایات صوم عاشورا، چیستی و گونه‌های آن را می‌شناسانیم و به ارزیابی و بررسی سندی و محتوایی روایات می‌پردازیم و آرا و اقوال موجود در این باره را طرح و بررسی می‌کنیم.
شارحان کتب اربعه از قبیل ملاصالح مازندرانی، محمدتقی مجلسی به شرح و توضیح روایات صوم عاشورا پرداخته‌اند و همچنین فقها از دیرباز در کتب فقهی همچون «من لا یحضره الفقیه» و «الحدائق الناضره» و ... درباره آن اظهار نظر نموده‌اند و متأخران نیز کتب و مقالاتی درباره صوم عاشورا نوشته‌اند و نظر به بحث سندی و محتوایی هم داشته‌اند. تحقیق درباره صوم یوم عاشورا از حسن توفیق و کتاب «صوم عاشورا» اثر نجم‌الدین طبسی نمونه‌ای از تلاش‌های متأخران است. با این همه، باید گفت که فقها در بررسی سندی و محتوایی احادیث آن گونه که بایسته بوده تلاش نکرده‌اند. از همین رو است که بحرانی در «الحدائق الناضره» می‌گوید:
دلالت این اخبار به طور مطلق بر تحریم ظاهرترین ظاهر است، لکن اصحاب ما در آنچه که ذکر کرده‌اند، غیر از تحریم، معذورند؛ چون به صورت کامل تتبع در روایات نکردند و خوب در آن نیندیشیدند[1].
نوآوری این نوشتار بیان شرح حال راویان این روایات از نظر رجالی و ذکر آرای دانشمندان در تصحیح و تضعیف این اخبار و جمع روایات به صورت منظم و ارائه تحلیل‌های تازه از موضوع است.
سؤال اصلی این نوشتار این است که سند روایات منع و جواز صوم عاشورا چگونه است؟
به دنبال این سؤال اصلی، سؤالات فرعی که مطرح است عبارت‌اند از این که:
1. وجود دو دسته روایات صوم عاشورا به چه جهت است؟
2. آیا روایات منع با وجود ضعف سندی قابل دفاع است؟
3. آیا روایات مجوز با وجود ضعف سندی قابل دفاع است؟
2. بررسی روایات روزه عاشورا
در عصر متقدم، کلینی در فروع الکافی فقط روایات منع روزه عاشورا را آورده است که تعداد آن پنج روایت است. پس از او شیخ صدوق و شیخ طوسیُ روایات منع و جواز (هر دو) را آورده‌اند. در دوره متأخر، شیخ حر عاملی در جلد هفتم کتاب «وسائل الشیعه« هر دو دسته روایات را در باب 20 و باب 21 ذکر کرده و هفت روایت جواز روزه عاشورا و هفت روایت منع ذکر کرده است که در این پژوهش برای رعایت اختصار و خودداری از تکرار، به ذکر پنج روایت از هر یک بسنده کرده‌ایم.
1-2. روایات منع کننده از روزه عاشورا
1-1-2. روایت اول و دوم منع
الف. روایت اول: زراره و محمد بن مسلم از امام باقر (ع) درباره روزه عاشورا سؤال نمودند و حضرت فرمود:
روزه عاشورا قبل از نزول رمضان تشریع شده بود و با نزول رمضان، روزه آن روز ترک شد.[2].
ب. روایت دوم: حسن بن علی وشاء گوید:
نجبه بن حارث عطار به من گفت: از امام باقر (ع) درباره روزه عاشورا سؤال کردم. فرمود: با فرود آمدن ماه رمضان روزه عاشورا متروک است و روزه متروک بدعت است. نجبه گوید: پس از امام باقر (ع)، از امام صادق (ع) در این مورد پرسیدم. آن حضرت نیز همین پاسخ را داد. آن گاه فرمود: آن روزه‌ای است که نه در کتاب درباره آن نازل شده است و نه سنت بر آن جاری گشته است، مگر سنت آل زیاد که به کشتن حسین بن علی جاری شده است[3].
1-1-1-2. بررسی سند دو روایت
الف. روایت اول
1. زراره؛ از از یاران امام باقر (ع) و از اصحاب اجماع است و رجالیان در صادق و موثق بودنش اتفاق نظر دارند[4].
2. محمد بن مسلم؛ از یاران صادقین و امام کاظم (ع) و از اصحاب اجماع، ثقه امامی عادل است[5].
مجلسی اول[6]، آیه الله خویی[7]، نراقی[8] و آیه الله سبحانی[9] این روایت را صحیح دانسته‌اند. صاحب «غنائم الایام» نیز سند این روایت را به زراره صحیح ارزیابی کرده است[10].
ب. روایت دوم
1. محمد بن موسی؛ مشترک بین ضعیف و ثقه است[11].
2. یعقوب بن یزید؛ از ابی جعفر الثانی؛ امام جواد (ع) روایت کرده و ثقه صدوق بوده است. کتاب «البلاء»، کتاب «المسائل» و کتاب «نوادر الحج» از او است[12].
3. حسن بن علی بن زیاد وشاء؛ از اصحاب امام رضا (ع) و از وجوه طائفه بوده است[13].
4. نجبه بن الحارث العطار؛ در رجال النجاشی ذکر نشده است. شیخ طوسی ایشان را در شمار اصحاب امام صادق (ع) آورده است[14]. کسی در روایتی او را صادق دانسته است[15].
مجلسی اول از این روایت تعبیر به قوی کرده[16]، مجلسی دوم این روایت را مجهول دانسته است[17]. آیه الله خویی به دلیل وجود حسن بن علی الهاشمی این روایت را ضعیف دانسته است[18]. آیه الله سبحانی گوید در حدیث فوق نجبه آمده است:
و هو مهمل فی الرجال بل مجهول[19].
2-1-1-2. بررسی مضمون دو روایت
الف. روایت اول
مطابق این خبر، روزه عاشورا قبل از تشریع روزه رمضان بوده است و پس از آن رها (ترک) شده است. مقصود امام (ع) از «کان صومه»، وجوب یا استحباب و از «تُرِک»، نسخ است[20].
ب. روایت دوم
امام باقر (ع) درباره روزه عاشورا فرمود: با نزول حکم روزه در ماه رمضان، [منسوخ و] متروک شده و روزه [منسوخ و] [إحیاکردن] متروک بدعت است. راوی گوید: پس از امام باقر (ع)، از امام صادق (ع) در این باره پرسیدم. آن حضرت نیز همین پاسخ را داد. آن گاه فرمود: این، روزه‌ای است که نه آیه‌ای در باره‌‌اش نازل شده و نه سنت بر آن جاری گشته، مگر سنت آل زیاد که بر کشتن حسین بن علی (ع) جریان یافته است.
2-1-2. روایت سوم منع
عبدالملک گوید: از امام صادق (ع) در باره روزه تاسوعا و عاشورا ماه محرم پرسیدم. فرمود:
« تاسوعا روزی است که امام حسین (ع) و یارانش در کربلا محاصره شدند و آن روز لشکریان شام گرد هم آمدند و عرصه را بر آن حضرت سخت گرفتند. ابن مرجانه و عمر بن سعد به انبوه لشکر خود خوشحال شدند. در آن روز امام حسین (ع) و یارانش را ناتوان نمودند و یقین کردند که هیچ یار و یاوری بر امام (ع) نخواهد آمد و مردم عراق آن بزرگوار را یاری نخواهند کرد. پدرم فدای آن ناتوان غریب.»
سپس فرمود:
«روز عاشورا روزی است که امام حسین (ع) کشته شد و در میان یاران خود بر زمین افتاد و یاران حضرتش پیرامون او با تن‌های برهنه بر زمین افتاده بودند. آیا می‌توان در چنین روزی روزه گرفت؟ هرگز به پروردگار بیت الحرام سوگند! عاشورا، روز روزه نیست. آن روز، روز اندوه و مصیبت آسمانیان، زمینیان و همه مؤمنان است و روز خوشحالی و سرور ابن مرجانه و آل زیاد و شامیان است که خداوند بر آن‌ها و فرزندان آن‌ها خشم خواهد نمود. آن روزی است که همه سرزمین‌ها جز سرزمین شام گریه کردند.»
از این روی، کسی که آن روز را مبارک شمارد، خداوند با آل زیاد با قلب مسخ شده و غضب شده محشور خواهد کرد و کسی که در آن روز توشه‌ای به خانواده‌اش ذخیره نماید، خداوند تا روز ملاقات خود، قلب او را به نفاق مبتلا خواهد ساخت و برکت را از او و خانواده و فرزندانش برخواهد داشت و شیطان را در همه آن‌ها شریک خواهد ساخت[21].
1-2-1-2. بررسی سند روایت
1. الحسین بن علی الهاشمیِ؛ آیه الله خویی[22] و آیه الله سبحانی[23] این روایت را به دلیل وجود حسین بن علی هاشمی و محمد بن سنان ضعیف دانسته‌اند.
2. آیه الله خویی چهار روایتی را که شیخ کلینی از حسن بن علی الهاشمی نقل نموده است، یک روایت دانسته و گوید در سند هر چهار روایت یک شخص واحد و آن هاشمی است. به سبب وجود این شخص و نیز محمد بن سنان در اِسناد این روایات، هر چهار روایت محکوم به ضعف‌اند[24].
3. به نظر می‌رسد استدلال آیه الله خویی ناتمام باشد؛ زیرا میزان در یکی دانستن روایات، این است که راوی ناقل از امام در هر چهار روایت، واحد باشد؛ در حالی که راویان از امام در چهار روایت مختلف هستند. لذا شایسته است از طریق نشان دادن وحدت مدلول این روایات که گویا یک کلام با مضمونی واحدند چهار روایت را در واقع یک خبر دانست و به ایراد نقد بر آن‌ها پرداخت[25].
4. محمد بن الحسین؛ مشترک بین ضعیف و ثقه است. نجاشی چهار نفر راوی را به نام محمد بن الحسین ذکر کرده که سه نفر از آن‌ها ثقه هستند و تصریح به ضعف یک نفر از آن‌ها نموده است[26].
5. محمد بن سنان؛
«هو رجل ضعیفٌ جدّاً لایقول علیه و لایلتفت الی ما تفرّد به[27].»
شیخ مفید می‌گوید:
« محمد بن سنان مورد طعن است و رجالیان در متهم کردن او و تضعیفش هیچ اختلافی ندارند. لذا کسی که شأنش این است، نمی‌توان به او در امور دینی اعتماد کرد[28].»
همچنین، شیخ طوسی گوید:
به روایاتی که مختص به او است و فقط او نقل کرده باشد، اعتنا نمی‌شود[29] و نیز ایوب بن نوح روایت از محمد بن سنان را روا نمی‌دانست[30].
6. ابان عن (بن) عبدالملک؛ مقصود ابان بن تغلب یا ابان بن عثمان و یا ابان بن عبدالملک است که در وجه اخیر، «عن» زاید است[31].
شکی در وثاقت و جلالت ابان بن تغلب نیست. ابان بن عثمان نیز از اصحاب اجماع است[32]. مامقانی هم ابان بن عبدالملک را نیکو حال معرفی نموده است[33]. با آن که برخی گفته‌اند که روایت هیچ مشکل سندی ندارد[34]، علامه مجلسی گوید:
این روایت بنا بر نظر مشهور ضعیف است[35].
2-2-1-2. بررسی مضمون روایت
از امام صادق (ع) درباره روزه روز تاسوعا و عاشورا در ماه محرم سؤال کردند که آیا می‌توان در چنین روزی روزه گرفت؟ فرمود: [تاسوعا و] عاشورا، روز روزه نیست. روز مصیبت و حزن و اندوه است.
3-1-2. روایت چهارم منع
جعفر بن عیسی گوید: از امام رضا (ع) درباره روزه روز عاشورا و آنچه مردم (اهل تسنن) درباره آن می‌گویند، پرسیدم. فرمود:
از روزه فرزند مرجانه می‌پرسی؟ آن روزی است که زنازادگان آل زیاد برای کشتن حسین (ع) روزه گرفتند و روزی است که آل محمد (ص) آن را شوم می‌شمارند. مسلمانان آن را شوم می‌شمارند و روزی را که مسلمانان شوم بشمارند، نباید روزه گرفت و به آن تبرک جست و روز دوشنبه روز نحس است که در آن روز خداوند جان پیامبر خود را قبض کرد، مصایبی که بر آل محمد (ص) رسید در روز دوشنبه بود. ما آن روز را شوم می‌دانیم و دشمن ما به آن روز تبرک می‌جوید و در روز عاشورا امام حسین (ع) کشته شد و فرزند مرجانه آن را متبرک شمرد و آل محمد (ص) آن را شوم شمردند. از این رو، کسی که آن دو روز را روزه بگیرد، یا آن‌ها را متبرک شمارد، خداوند تبارک و تعالی را با قلب مسخ شده ملاقات خواهد کرد و حشر او با کسانی خواهد بود که روزه آن دو روز را سنت شمرده و به آن‌ها تبرّک جسته‌اند[36].
1-3-1-2. بررسی سند روایت
1. الحسن بن علی الهاشمی: آیه الله خویی[37] و سبحانی[38] این حدیث را به خاطر وجود همین شخص، ضعیف دانسته‌اند.
2. جعفر بن عیسی: نجاشی از او اسمی نبرده و شیخ طوسی بدون هیچ وصفی (=مجهول) نام او را در اصحاب امام رضا (ع) آورده است[39]. مجلسی دوم به این حدیث نسبت مجهول داده است: «الحدیث مجهول[40]» علامه حلی صحت این روایت را محل تأمل دانسته است[41].
2-3-1-2. بررسی مضمون روایت
امام رضا (ع) روزه روز عاشورا را روزه فرزند مرجانه و زنازادگان آل زیاد برای کشتن حسین (ع) و عاشورا را روزی شوم دانسته‌اند که نباید در آن روزه گرفت. همچنین، روز دوشنبه را هم روز نحس خوانده است؛ چون در آن روز خداوند جان پیامبر خود را قبض کرد! از این رو، کسی که آن دو روز را روزه بگیرد، خداوند تبارک و تعالی را با قلب مسخ شده ملاقات خواهد کرد و حشر او با کسانی خواهد بود که روزه آن دو روز را سنت نهاده‌اند.
4-1-2. روایت پنجم منع
از عبدالله بن سنان نقل شده که گوید:
در روز عاشورا بر امام صادق (ع) وارد شدم و حضرت را در حالی که اندوهگین بود و اشک از دیدگانش مثل مروارید، سرازیر می‌گردید، ملاقات نمودم. سپس گفتم: گریه‌تان برای چیست؟ فرمود: آیا تو در غفلت هستی؟ آیا نمی‌دانی که در مثل چنین روزی حسین دچار مصیبت گردید. گفتم: نظر شما درباره روزه چنین روزی چیست؟ به من فرمود: روزه بگیر اما نه تا شب و روزه‌ات را افطار کن، بدون این که شادی داشته باشی و تمام روز را روزه قرار مده و افطار تو باید لحظه‌ای بعد از نماز عصر با جرعه‌ای از آب باشد؛ چرا که در مثل این وقت از روزه بر آل رسول الله (ص) فتنه و آشوب نمودند[42].
1-4-1-2. بررسی سند روایت
1. آیه الله خویی و سبحانی بر این نظرند که این روایت حکم حدیث مرسل و ضعیف السند دارد؛ زیرا طریق شیخ طوسی به شخص عبدالله بن سنان، نه به کتاب‌هایش، نامعلوم است و دلیلی هم در دست نیست که دلالت داشته باشد. شیخ طوسی این روایت را از کتب عبدالله بن سنان نقل کرده است[43].
2. آیه الله وحید خراسانی تأکید دارد حتی اگر طریقی را که شیخ در «مصباح المتهجّد» آورده است، به خود ابن سنان مستند بدانیم و نه به کتابش و قائل به ضعف آن باشیم، طریق دیگری برای ابن سنان وجود دارد که صحیح است و آن طریق را مشهدی در «المزار» از عماد الدین طبرسی که بدون اشکال، فردی ثقه است از ابو علی حسن (پدر شیخ طوسی)، از پدرش ابو جعفر طوسی، از شیخ مفید، از ابن قولویه و صدوق، از کلینی، از علی بن ابراهیم، از پدرش، از ابن ابی عمیر، از عبدالله بن سنان نقل کرده‌اند که گفت: «بر آقایم ابی عبدالله جعفر بن محمد (ع) در روز عاشورا وارد شدم ...»[44].
این طریق کاملاً معتبر است و به آن می‌توانیم اعتماد کنیم؛ علاوه بر این که قائلان به عدم اعتبار خبر واحد، مثل ابن ادریس و ابن زهره، به این روایات اعتماد نموده‌اند[45].
1-4-1-2. بررسی مضمون روایت
از عبدالله بن سنان نقل شده که گوید: روز عاشورایی بر ابی عبدالله صادق (ع) وارد شدم و گفتم: نظر شما درباره روزه این روز چیست؟ به من فرمود: روزه بگیر، اما نه با نیت پیشین در شب و تمام روز را هم روزه مگیر، بلکه مدتی پس از نماز عصر روزه‌ات را با جرعه‌ای آب افطار کن طوریکه با رغبت و اشتهای به خوردن طعام نباشد.
2-2. روایات جواز روزه عاشورا
1-2-2. روایت نخست جواز
از ابی همام، از ابی الحسن (ع) نقل شده که حضرت فرمود:
رسول خدا (ص) در روز عاشورایی روزه گرفت[46].
1-1-2-2. بررسی سند روایت
1. علی بن الحسن بن فضّال:
کان فقیه اصحابنا بالکوفه و وجههم و ثقتُهُم و عارفهم بالحدیث و المسموع قوله فیه. سمع منه شیئاً کثیراً[47].
2. یعقوب بن یزید:
کان ثقه صدوقاً[48].
3. ابن همام:
ابنهما، اسماعیل، روی عن الرضا (ع) ثقه هو و ابوه و جدّه[49].
بر این پایه، مجلسی اول و صاحب «غنائم الایام» این حدیث را موثق دانسته‌اند[50].
1-1-2-2. بررسی مضمون روایت
مطابق این روایت، رسول خدا (ص) در روز عاشورا روزه گرفته است؛ چنان که از برخی اخبار مانند روایت زراره و محمد بن مسلم (روایت اول منع) و روایت نجبه (روایت دوم منع) برمی‌آید، روزه عاشورا نخست واجب بوده، سپس با نزول حکم روزه رمضان نسخ شده است[51]. محقق قمی و برخی روایت را حمل بر تقیه نموده‌اند[52]؛ همچنان که احتمال نسخ آن را با تشریع روزه رمضان داده و روایت را از نوع اخبار بیان‌گر منسوخ دانسته‌اند[53].
2-2-2. روایت دوم و سوم جواز
الف. روایت دوم از مسعده بن صدقه نقل شده که امام صادق (ع) فرمود: علی (ع) فرمود:
عاشورا نهم و دهم را روزه بگیرید؛ چرا که گناهان یک‌ساله را می‌پوشاند[54].
ب. روایت سوم که عبدالله ابن میمون از امام باقر (ع) و از پدرش روایت نمود که فرمود:
روزه گرفتن در روز عاشورا کفاره یک سال گناه است[55].
1-2-2-2. بررسی سند دو روایت
الف. روایت دوم
1. هارون بن مسلم: ثقه، وجه[56].
2. مسعده بن صدقه: «روی عن ابی عبدالله و ابی الحسن (ع) له کتاب منها خطب امیر المؤمنین (ع)». در رجال النجاشی توثیق نشده است[57]، لیکن آیه الله خویی او را ثقه دانسته[58] و از این روایت تعبیر به موثقه نموده است[59].
ب. روایت سوم
1. سعد بن عبدالله: «شیخ هذه الطائفه و فقیهها و وجهها»[60].
2. ابی جعفر: مشترک بین کسانی است که برخی توثیق شدند و برخی توثیق نشدند.
3. جعفر بن محمد بن عبیدالله: در رجال النجاشی ذکر نشده و در الفهرست شیخ طوسی وصفی از او نشده است[61].
4. عبدالله بن میمون القدّاح: «و کان ثقه»[62] با این اوصاف، مجلسی نسبت مجهول بودن به روایت داده است[63].
2-2-2-2. بررسی مضمون دو روایت
الف. روایت دوم
از امام صادق (ع) نقل است که علی (ع) فرمود: عاشورا [و تاسوعا] نهم و دهم را روزه بگیرید چرا که گناهان یک‌ساله را می‌پوشاند. مجلسی دوم این روایت را ضعیف دانسته[64]، لیکن مجلسی اول روایت را بر تقیه یا امساک از خوردن و نوشیدن تا عصر، بدون این که نیت روزه کند، حمل کرده است[65] محقق قمی نیز حمل بر تقیه را عنوان نموده است[66].
ب. روایت سوم
روزه گرفتن در روز عاشورا کفاره گناهان یک سال است. دلالت این روایت بیش از جواز است.
3-2-2. روایت چهارم جواز
حضرت امام جعفر صادق (ع) فرمود:
زیاد اتفاق می‌افتاد که رسول خدا (ص) در روز عاشورا در دهان بچه‌های شیرخوار فاطمه (س) از آب دهان خود می‌ریخت و می‌فرمود: تا شب هیچ غذایی به آن‌ها ندهید. و بچه‌ها از آب دهان رسول الله (ص) سیراب می‌شدند و نیز از حضرت نقل شده که فرمود: در زمان داوود (ع) حیوانات در روز عاشورا روزه می‌گرفتند[67].
1-3-2-2. بررسی سند روایت
1. احمد بن محمد: مشترک بین ثقه و ضعیف است.
2. یونس بن هشام: درکتب رجالی نامی از او نیست. آیه الله خویی نام او را بدون توصیفی از وی، به مناسبت همین روایت - که در التهذیب شیخ طوسی آمده - آورده است[68].
3. جعفر بن عثمان: از امام صادق (ع) روایت دارد[69] و موثق است[70].
به دلیل اشتراک برخی راویان میان ثقه و غیر ثقه و مجهول بودن برخی دیگر، مجلسی گوید:
این حدیث ضعیف یا مجهول است[71].
2-3-2-2. بررسی مضمون روایت
از امام صادق (ع) روایت است که رسول خدا (ص) در روز عاشورا در دهان شیرخوارگان
فاطمه (س) آب دهان خود را می‌نهاد و می‌فرمود: تا شب هیچ غذایی به آنان ندهند. و بچه‌ها از آب دهان رسول الله (ص) سیراب بودند. و نیز از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: در زمان داوود (ع) حیوانات در روز عاشورا روزه می‌گرفتند. درباره روزه گرفتن جانوران گفته‌اند گویا از حضرت داوود درباره حادثه عاشورا چیزی می‌شنیدند و یا خداوند در دل‌هایشان حزنی وارد می‌کرد که خوردن و آشامیدن را رها می‌کردند[72].
4-2-2. روایت پنجم جواز
کثیر النواء از حضرت ابوجعفر (ع) نقل می‌کند که حضرت فرمود:
کشتی نوح در روز عاشورا به کوه جودی چسبید و نوح با تمام کسانی که همراهش بودند از جنّ و انس دستور داد تا در این روز روزه بدارند.
امام ابی جعفر (ع) فرمود:
آیا می‌دانی که روز عاشورا چه روزی است؟ این روزی است که خداوند - عز و جل - توبه آدم و حوّا را قبول کرد، و این روزی است که خداوند در این روز، دریا را بر بنی اسرائیل شکافت و فرعون و یارانش را غرق نمود و این روزی است که موسی (ع) بر فرعون غلبه کرد و این روزی است که ابراهیم (ع) متولد شد و این روزی است که خداوند توبه قوم یونس را پذیرفت و این روزی است که عیسی (ع) در این روز متولد شد و این روزی است که در همین روز قائم (عج) قیام می‌کند[73].
1-4-2-2. بررسی سند روایت
1. علی بن الحسنِ؛ مشترک بین کسانی است که ثقه هستند و بین کسانی که توثیق نشده‌اند[74].
2. محمد بن عبدالله بن زراره؛ در رجال النجاشی ذکر نشده است؛ لیکن در ترجمه حسن بن علی بن فضال از علی بن ریان آورده است:
و کان و الله محمد بن عبد الله (بن زراره) أصدق عندی لهجه من أحمد بن الحسن، فإنه رجل، فاضل، دین[75].
3. احمد بن محمد بن عمرو بن أبی نصر زید مولی السکون، ابو جعفر معروف به بزنطی، کوفی. امام رضا و امام جواد( را ملاقات کرده و نزد آن دو منزلتی بزرگ داشته، موثق و جلیل القدربوده است[76] قاله الشیخ و العلّامه[77].
4. أبان بن عثمان الأحمر؛ عن ابی عبدالله و ابی الحسن موسی (ع) روایت کرده است.کتاب نیکوی بزرگی داشته است (له کتاب حسن کبیر)[78]. أبان بن عثمان از زمرۀ کسانی است که اجمعوا علی تصحیح ما یصحّ عنه و تصدیقه[79].
5. کثیر النّواء؛ در رجال النجاشی ذکر نشده است. در رجال الکشی از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود:
پروردگارا، من از کثیر النوا به تو شاکی و در دنیا و آخرت از او بیزارم[80].
از امام باقر(ع) نیز نقل کرده است که فرمود:
تنی چند از جمله کثیر النوا، بسیاری از افراد را گمراه نمودند[81].
مجلسی این روایت (روایت پنجم جواز) را ضعیف دانسته است[82].
2-4-2-2. بررسی مضمون روایت
کثیر النواء از امام باقر (ع) نقل می‌کند که حضرت فرمود: کشتی نوح در روز عاشورا به کوه جودی چسبید و نوح به تمام کسانی که همراهش بودند از جنّ و انس دستور داد تا آن روز را روزه بدارند. سپس امام باقر (ع) فرمود: آیا می‌دانی که روز عاشورا چه روزی است؟ این روزی است که خداوند عز و جل در آن توبه آدم و حوّا را قبول کرد، دریا را بر بنی اسرائیل شکافت، فرعون و یارانش را غرق کرد، موسی (ع) را بر فرعون غلبه داد، ابراهیم (ع) متولد شد، خداوند توبه قوم یونس را پذیرفت، عیسی (ع) زاده شد و قائم (عج) در این روز (= عاشورا) قیام می‌کند.
به گفتۀ صدوق در الامالی و دیگر کتب، وقوع این برکات در روز عاشورا از اکاذیب و افترائات عامه است[83].
محقق قمی می‌گوید:
روایت کثیر النواء از حیث مضمون با سایر اخباری که در باره ولادت حضرت عیسی نقل شده، مخالف است؛ چرا که آن اخبار ولادت حضرت عیسی را در اول ذی الحجّه و توبه قوم یونس را در ماه شوّال و توبه حضرت آدم را در روز غدیر عنوان نموده‌اند. اما قیام حضرت قائم (عج) گر چه اخبار صحیح آن را در روز عاشورا ذکر کرده‌اند، اما در این روایت شاید از این باب ذکر شده تا بقیه فقرات مورد تکذیب و خدشه قرار نگیرد[84].
3. تحلیل اخبار منع و جواز روزه عاشورا
چون بسیاری از روایات منع و جواز روزه عاشورا در معرض مناقشه سندی یا نقد مضمونی قرار گرفته‌اند، علما کمابیش برای ترمیم ضعف آن‌ها و توجیه مضمونشان کوشش‌هایی نموده‌اند که آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
1-3. تحلیل اخبار منع روزه عاشورا
1-1-3. رفتار معنادار کلینی، مؤید اخبار منع
کلینی فقط روایات منع را در کتاب معتبر «الکافی» آورده و روایات جواز روزه عاشورا را نیاورده است[85]. این رفتار کلینی می‌تواند ضعف سندی روایات منع را جبران کند. توضیح، آن که این امر می‌تواند دلیلی باشد بر «انجبار سند» در مواردی که در سند احادیث منع صوم عاشورا ضعفی وجود داشته دارد[86]. این برداشت مبتنی بر امکان طرح این فرضیه است که آنچه کلینی در کتاب خود آورده است، اخباری بوده که قبول داشته و اخبار مقابل را که نیاورده، قبول نداشته است. بنا بر این، می‌توان احتمال داد کلینی روایات جواز را چون قبول نداشته، نیاورده است. به علاوه، در میان این روایات، اخبار صحیح هم یافت می‌شود[87].
روایات ناهیه تماماً معتبرند، به اعتضاد و تعدد در کتب معتبره و اصول معتمد و سلامت اسانید غالباً[88].
2-1-3. روایات منع هماهنگ با اصول و مبانی شیعه
اخبار منع از روزه عاشورا موافق عمل و اصول شیعه است و اخبار جواز، موافق اصول و مذهب اهل سنت است[89].
3-1-3. غلبۀ قوت سندی روایات منع بر اخبار جواز
شیخ طوسی بین این دو دسته روایات جمع نموده و قایل به تعارض شده است. این امر بیان‌گر آن است که ایشان سلامت سند این گونه اخبار را قبول دارد؛ چون تعارض فرع بر اعتبار و حجیت سند است[90]؛ لیکن روایات منع از حیث سند معتبرترند و اخبار مجوز صوم عاشورا، مقاومت سندی در برابر اخبار منع ندارند[91] و نصوص جواز در سندهایشان قصور و ضعف دارند[92]. با این وجود، آیه الله خویی بعد از ذکر روایات منع با این استدلال که روایات از نظر سند مشکل دارند، بلکه ضعیف‌اند، آن‌ها را رد می‌کند و می‌گوید:
اما روایاتی که متضمن امر به روزه عاشورا و استحباب آن‌اند، زیادند؛ مثل «صحیحه القداح» و «موثقه مسعده بن صدقه» و امثال آن[93].
4-1-3. استفاضۀ قریب به تواتر اخبار منع
اخبار منع از روزه عاشورا از روایات مستفیض و حتی نزدیک به متواتر هستند و نصوص جواز روزه عاشورا با این چنین روایات فراوانِ نزدیک به متواتری در تعارض‌اند. به همین جهت، نمی‌توان به روایاتی که روزه گرفتن در روز عاشورا را جایز می‌دانند، از باب تسامح عمل نمود؛ چون از این دسته از روایات، احتمال منع و حتی کراهت هم به دست نمی‌آید؛ در حالی که منع و کراهت از روایات منع برداشت می‌شود[94].
5-1-3. سازگاری اخبار منع با سیره امامان
اعتبار روایاتی که روزه گرفتن در عاشورا را منع می‌کند، به خاطر موافقت با سیره متشرعه، ائمه و اصحاب ایشان است. آیه الله وحید خراسانی بر این باورند که اسقاط روایات منع از اعتبار به خاطر ضعف سندی، با آن که مدلول این روایات موافق است با سیرۀ متشرعۀ قطعیه و اصحاب ائمه که ملتزم به ترک روزه در روز عاشورا بودند مقبول نیست[95]. آیه الله خویی نیز در «اجود التقریرات»[96] تصریح دارند که ائمه مداومت بر ترک روزه عاشورا داشته و اصحاب خود را به ترک فرمان می‌دادند. این امر می‌تواند دلیلی باشد بر «انجبار سند» در مواردی که در سند احادیث منع صوم عاشورا ضعفی وجود داشته باشد.
6-1-3. أقوی بودن دلالت روایات منع، بر مقصود
اخبار مجوز دلالتشان بر مقصود ضعیف است؛ چون مثلاً گاه با نسخ جمع می‌شوند؛ بدین ترتیب که صوم یوم عاشورا قبل از تشریع روزه در ماه رمضان واجب بود و پس از آن نسخ شد. همچنین است خبر «جعفر بن عثمان» که بر صوم اصطلاحی دلالت ندارد[97]. این در حالی است که دلالت اخبار منع بر مقصود (تحریم علی الإطلاقِ صوم عاشورا) ظاهرترین ظاهر و رأی خلاف بدین سبب است که به طور کامل در روایات تتبّع نکرده و در آن‌ها خوب به اندیشه نپرداخته‌اند[98]. مانند مورد پیشین، این امر می‌تواند دلیلی باشد بر «انجبار سند» در مواردی که در سند احادیث منع ضعفی وجود داشته باشد.
2-3. تحلیل اخبار جواز روزه عاشورا
1-2-3. ناسازگاری اخبار جواز با عقل
به حکم قاعده «کل ما حکم به الشرع، حکم به العقل، و کل ما حکم به العقل، حکم به الشرع»، یکی از مسائلی که از دیرباز ذهن اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول داشته، مسئله چالش میان عقل و نقل است. گروهی بر این باورند که در معرکه میان عقل و نقل، لازم است جانب عقل را گرفت و هر گزاره نقلی را که با عقل سازگار به نظر نرسد، باید کنار گذاشت یا دست‌کم توجیه و تأویل کرد. بر این اساس، حدیث دوم و حدیث سوم جواز به جهت این که دربردارنده پاداش زیاد برای یک امر کوچک است، با عقل سلیم و با منطق قرآن[99] در تعارض بوده و غیر قابل تمسک است[100].
2-2-3. استحباب روزه عاشورا به نیت همدردی با اهل بیت (ع)
آیه الله خویی با وجود آنچه در5-1-3 از ایشان نقل شد بر آن است روایات متضمن امر به روزه عاشورا و استحباب آن زیادند و روزه گرفتن و گرسنه و تشنه بودن در این روز، همدردی با اهل بیت (ع) است:
فألاقوی استحباب الصوم فی هذا الیوم[101].
یعنی قول به استحباب بر وجه اندوه و ناراحتی، زیرا از روزه‌های مستحب یکی روزه عاشورا است؛ برای حزن و مصیبتی که به اهل بیت رسول (ص) وارد شد[102]. مستحب، امساک از خوردن و آشامیدن به صورت حزن و اندوه تا عصر است[103]. مستحب است از خوردن و آشامیدن، آن هم بدون هیچ نیتی، تا بعد از عصر [نه تا مغرب] اجتناب کنند[104]. احتمال استمرار روزه روز عاشورا از سوی اصحاب پیامبر (ص) نیز بر فرض پذیرش سیره اصحاب، تنها بر جواز و یا بر استحباب آن دلالت دارد؛ مانند دیگر ایام سال که روزه آن مستحب است.
3-2-3. تقیه آمیز بودن روایات جواز صوم عاشورا
علامه مجلسی می‌نویسد:
روایات مختلفی در بیان حکم شرعی روزه عاشورا نقل شده و آنچه که نزد من اظهر است، این است: اخبار وارد که بر فضیلت روزه عاشورا دلالت دارند، حمل بر تقیه[105] می‌شوند[106]. و در جای دیگر تکرار می‌کند که اخبار جواز صوم عاشورا از جهت تقیه صادر شده‌اند[107].
4-2-3. روزه عاشورا، منسوخ و متروک یا سنت در جریان؟
متروک شدن روزه روز عاشورا پس از رمضان از سوی رسول خدا (ص) بدین معنا است که این روزه نمی‌تواند سنت رسول خدا (ص) باشد؛ زیرا سنت عبارت است از عملی از سوی رسول خدا (ص) که ایشان بر آن مداومت داشته و هیچ‌گاه آن را ترک نمی‌کردند؛ مثل نماز جماعت و مسواک زدن. عملی را که زمانی انجام داده، سپس آن را ترک کرده‌اند، نمی‌توان سنت دانست؛ به ویژه عملی که ترک آن به جهت نسخ بوده باشد[108].
5-2-3. عید عاشورا و صوم مؤَکَّدِ آن، جعل و بدعت اموی
در روایت دوم منع صوم عاشورا به این نکته اشاره شد که روز عاشورا روز جشن و شادی و روزه‌داری شُکرِ دشمنان شیعه به مناسبت غلبه بر حسین (ع) بوده است. بر این پایه گویا رسمی وجود داشته که در برخی مناطق روز عاشورا را جشن گرفته و قربانی ذبح کنند و این روز را زمان وقوع اتفاقات خجسته و عید بدانند و شادمانی کنند و دلیلشان هم بعضی روایت‌های بزرگ‌نمایی شده یا تحریف شده و یا مجعول است که در فضیلت روز عاشورا در میان مردم رواج داده بودند؛ مانند این که خداوند، عرش، کرسی، قلم و بهشت را در روز عاشورا آفرید؛ آدم را در روز عاشورا به بهشت درآورد؛ پیامبر (ص) روز عاشورا زاده شد؛ خداوند در روز عاشورا بر عرش استیلا یافت و روز رستاخیز، روز عاشورا است[109].
1-5-2-3. عید گرفتن و روزه داشتن در روز قتل پسر پیامبر (ص)
در روایتی از امام صادق (ع) روزه روز عاشورا و مداومت بر آن پس از سال61ق، از جعلیات بنی امیه شناسانیده شده است؛ بدین شرح که بنی امیه و یارانشان نذر کردند اگر بر حسین پیروز شوند، روز پیروزی خیالی خود را عید اعلام کنند و به شکرانه، در آن روز روزه بگیرند و این برای آل ابی سفیان تا به امروز به عنوان سنتی قرار داده شد[110]. جریان روایت‌ساز و بدعت‌گذار دستگاه اموی به کمک فقهای همسو با ایشان، اخبار صوم رسول الله (ص) در روز عاشورا را که در سال دوم هجری با وجوب روزه رمضان به پایان می‌رسد[111]، برجسته کردند [و آن را مورد تأکید ویژه قرار دادند]. جعل، بدعت و تحریف بودن این روایت‌ها - که امام باقر (ع) و امام صادق (ع) به آن اشاره کرده‌اند - به معنای خلاف واقع بودن اصل آن ماجرا در صدر اسلام و عدم وقوع آن از سوی رسول خدا (ص) نیست؛ بلکه بهره‌برداری از یک واقعه گنگ و ناپیدای تاریخی می‌توانسته اهداف دربار اموی را تأمین کند؛ بدین صورت که این روزه از سوی رسول خدا (ص) گرفته می‌شد و با روزه رمضان نسخ گردید. همین مسئله بدون اشاره به نسخ آن می‌تواند توجیه‌گر رفتار بنی امیه در عید گرفتن و روزه داشتن در روز قتل پسر پیامبر (ص) باشد[112]. بر این اساس، امام می‌فرماید: این روزه با روزه رمضان متروک گشته و کنار‌گذاشته شده و احیای آن احیای یک حکم منسوخ است و این کار نه سنت، بلکه بدعت است[113]. امامان معصوم با این تفکر نادرست که روز عاشورا عید است (سیاست بنی امیه در عید گرفتن و روزه داشتن در روز قتل پسر پیامبر (ص) مبارزه نموده‌اند. این مبارزه نشان از ناصحیح بودن برخی روایات جواز روزه عاشورا نیز دارد.
امام رضا (ع) فرمود:
هر کس روز عاشورا را روز مصیبت و ناراحتی و گریه قرار دهد، خداوند قیامت را روز شادی و سرور او قرار می‌دهد و هر کس عاشورا را روز برکت بنامد و چیزی ذخیره کند، در آن برکتی نمی‌بیند[114].
5-2-3-2. جعل و دروغ در روایات فضیلت روز عاشورا
دانشمندان مسلمان، از جمله ابن جوزی در کتاب الموضوعات بسیاری از روایات فضیلت روز عاشورا به عنوان روز عید را جعلی و برخی نیز آن‌ها را ضعیف و بعضی هم آن‌ها را دروغ دانسته‌اند؛ چنان که ابن تیمیه و دیگران فتوا به جعلی بودنشان داده‌اند[115]. ابن حجر عسقلانی - چنان که گذشت - ذیل روایت بیان‌گر فضایل روز عاشورا و روزه آن، به جعل، دروغ و افترا بودنش حکم کرده است.
نتایج
1. روزه عاشورا قبل از تشریع روزه رمضان بوده است و پس از آن نسخ و رها (ترک) شده است.
2. روایات منع کننده از روزه عاشورا اگر چه بعضی از نظر سند ضعیف هستند، در مجموع از روایات مجوز صوم قوی‌ترند.
3. اکتفای کلینی به نقل روایات منع می‌تواند دلیل بر کاستی در اعتبار روایات مجوز صوم عاشورا از منظر وی تلقی شود.
4. روایات منع کننده از روزه عاشورا با سیرۀ منقول امامان پس از واقعۀ جانکاه عاشورا (سعی در ترک روزه عاشورا) موافق‌ترند.
5. بر پایه برخی روایات با صبغۀ تاریخی، تأکید و مداومت بر روزه روز عاشورا پس از شهادت امام حسین (ع) از جعلیات و تبلیغات بنیامیه بوده است.
کتاب‌نامه
ابوالقاسم خویی، اجود التقریرات، قم: مکتبه الفقیه، 1413ق.
محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفه الرجال، جامعه مشهد المقدس.
ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (م460 ق)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چهارم،1363ش.
علاء الدین الحلبی، اشاره السبق، قم: جماعه المدرسین، بی‌تا.
محمد بن حسن طوسی، امالی الطوسی، تحقیق: عل اکبر غفاری، بیروت: دار المفید، 1414ق.
محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث، سوم،1403ق.
محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: مؤسسه آل البیت( لإحیاء التراث، اول، 1423ق.
وحید خراسانی، توضیح المسائل، قم: مدرسه باقر العلوم.
یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرایع، قم: مؤسسه سیدالشهداء.
شیخ یوسف بحرانی، الحدائق الناضره، قم: منشورات جامعه المدرسین فی الحوزه، بی‌تا.
ابی جعفر محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، پنجم،1430ق.
ابو العباس احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، دهم،1432ق.
محمد تقی مجلسی، روضه المتقین، تهران: مؤسسه کوشانپور، بی‌تا.
ابن ادریس عجلی حلی، السرائر، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1410ق.
ابو القاسم نجم الدین محمد بن حسن هذلی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت: دار الزهراء، اول، 1409ق.
محمد هادی بن محمد صالح مازندرانی (م1120ق)، شرح فروع الکافی، قم: دارالحدیث، بی‌تا.
میرزا ابوالفضل تهرانی، شفاء الصدور فی شرح زیاره العاشور، تهران: انتشارات اسوه، دوم، 1387ش.
محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، تهران: دار الکتب اسلامیه، سوم،1367ش.
نجم الدین طبسی، صوم عاشورا بین السنه النبویه و البدعه الأمویه، قم: منشورات العهد، اول، 1427ق.
محمد تقی سبحانی، الصوم فی الشریعه الاسلامیه الغرّاء، قم: مؤسسه الامام الصادق، اول، 1387ش.
امام خمینی، العروه الوثقی مع تعالیق، تحقیق: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران: مؤسسه العروج، دوم، 1427ق.
محمد بن علی بن حسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران: دار الکتب اسلامیه، دوم، 1384ش.
ابو القاسم قمی، غنایم الایام، مشهد: مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌تا.
ابی المکارم ابن زهره، الغنیه النزوع، قم: مؤسسه الامام الصادق (ع).
ابو جعفر محمد بن حسن طوسی(م460 ق)، الفهرست، طوسی، قم، 1417ق.
ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی،الکافی(فروع)، انتشارات قدس،1388ش.
علامه حلی، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم: مرکز ابحاث و الدراسات الاسلامیه، بی‌تا.
محمد باقر مجلسی، مرآه العقول، تهران: دار الکتب الاسلامیه، اول، 1404ق.
محمد بن جعفرمشهدی، المزار، قم: نشر القیوم، 1419ق.
شیخ علی نمازی شاهرودی، مستدرکات علم الرجال، تهران: المطبعه الحیدریه.
احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
سید ابوالقاسم خویی، المستند فی شرح العروه الوثقی، تألیف: شیخ مرتضی بروجردی، نجف، مؤسسه إحیاء آثار الامام الخوئی، سوم، 1421ق.
ابوالقاسم خویی(م1413ق)، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، پنجم، 1413ق.
سید محمد جواد حسینی بغدادی، المعین علی معجم الرجال الحدیث، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، اول، 1415ق.
محمد باقر مجلسی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار (شرح بر تهذیب الاحکام)، قم: کتابخانه آیه الله مرعشی، اول، 1406ق.
محمد بن علی بن حسین بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: شیخ محمد جواد فقیه، بیروت: دار الأضواء، دوم، 1413ق.
ابن براج طرابلسی، المهذّب، قم: جماعه المدرسین.
محسن فیض کاشانی، الوافی، اصفهان: مکتبه الامام امیرالمؤمنین، اول، 1409ق.
محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، تهران: مکتبه الاسلامیه، 1398ق.
محمد علی مهدوی راد و محمد هادی امین ناجی، «بررسی احادیث تقیه از دید گاه مجلسی اول»، حدیث‌پژوهی، ش2، 1388ش.
حمید رضا مطهری و مهدی رفیعا، «بررسی تاریخی روزه عاشورا در صدر اسلام»، فصلنامه تاریخ اسلام، ش52، 1391ش.
