چکیده: یکی از گزارش‌های مهم در تاریخ‌نگاری عاشورا، چگونگی شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) است. شهادت مظلومانه طفلی شیرخوار به دست دشمن در تاریخ‌نگاری عاشورا، از غم‌بارترین اتفاقات واقعه عاشورا به شمار می‌رود. بازتاب شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) در تاریخ‌نگاری عاشورا از دیرباز، عمق فاجعه عاشورا در میان مسلمانان و غیرمسلمانان را نشان داده است.
یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که مورخان شیعه و حتی اهل سنت شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) را یکی از تکان‌دهنده‌ترین اقدامات برای سرکوب واقعه عاشورا به تصویر کشیده‌اند و حتی در دوره حاضر، این واقعه در تاریخ‌نگاری جدید عاشورا انعکاس فراوانی داشته است.
این آثار با خوانشی علمی و مستند و مستدل به شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) پرداخته‌اند که یکی از نتایج آن در عصر حاضر، به برگزاری آیین‌هایی برای بزرگداشت طفلان حاضر در واقعه کربلا از جمله حضرت علی‌اصغر(ع) انجامیده است.
با توجه به مطالب فوق، این پژوهش با دیدی توصیفی و تحلیلی به انعکاس شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) در تاریخ‌نگاری عاشورا در عصر حاضر می‌پردازد. از این‌رو پژوهش پیش رو به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)قرنها مورد توجه طیفی وسیع از نویسندگان و شاعران قرار داشته است؟
مقدمه:
واقعه کربلا به علت اهمیت و گستردگی فاجعه ای که برای خاندان پیامبر به همراه داشت، باعث به وجود آمدن سبکی جدید در تاریخ نگاری با عنوان تاریخ نگاری عاشورا شد. این سبک از تاریخ نگاری به جزئیات واقعه کربلا و شهادت تک تک افراد حاضر در واقعه کربلا می پردازد. یکی از قسمت های مهم این گونه آثار، بازتاب شهادت حضرت علی اصغر (ع) در واقعه کربلاست. حضرت علی اصغر (ع) -نوازد شیرخوار و کوچکترین شهید این واقعه - اوج ایثار واقعه کربلا را از ابتدا تاریخ نگاری عاشورا تاکنون نشان می دهد. شهادت نوزادی بی گناه در دست پدر، ظلمی را که به خاندان پیامبر شده است به بهترین شکل نشان می دهد.
شهادت حضرت علی اصغر به علت بعد عاطفی و سیاسی، از همان ابتدا مورد توجه و تأکید مورخان، به ویژه تاریخ نگاران عاشورا قرارگرفته است. در قرون نخستین اسلامی، ابومخنف وابن اعثم کوفی گزارش و شرحی کامل از شهادت حضرت علی اصغر را به تصویر می کشند که توسط تاریخ نگاران عاشورا تا قرن ششم و هفتم هجری و قمری ادامه می یابد
شهادت حضرت علی اصغر به علت بعد عاطفی و سیاسی، از همان ابتدا مورد توجه و تأکید مورخان، به ویژه تاریخ نگاران عاشورا قرارگرفته است. در قرون نخستین اسلامی، ابومخنف وابن اعثم کوفی گزارش و شرحی کامل از شهادت حضرت علی اصغر را به تصویر می کشند که توسط تاریخ نگاران عاشورا تا قرن ششم و هفتم هجری و قمری ادامه می یابد. پس از آن سید بن طاووس در کتاب لهوف به این واقعه غم انگیز می پردازد و پس از مدتی مقتل مهم خوارزمی که اندیشه اهل سنت نسبت به واقعه کربلا در قرن پنجم را نشان می دهد، شهادت حضرت علی اصغر را نشان گزارش می کند.
شرح غمبار و داستانی شهادت حضرت علی اصغر متعلق به میرزای کاشفی - عالم وعارف قرن نهم و اوایل قرن دهم که از جهت مستند بودن دارای نواقص جدی در متن و نحوه گزارش است، باعث دگرگونی در تاریخ نگاری عاشورا شد که از آن به عنوان تحریف سازی نام برده می شود. اگرچه این کتاب سبکی داستانی دارد و میرزای کاشفی سعی نموده است با استفاده از عناصر داستانی و جذابیت بیشتر به آن پردازد، این رویکرد وی از واقعه کربلا در آثار دیگر تاریخ نگاران عاشورا به ویژه در عصر صفویه و قاجاریه راه یافته است. البته این امر نشان دهنده توجه به بعد احساسی و عاطفی واقعه عاشورا از قرن هفتم به بعد است.
پس از دوره قاجاریه و پهلوی، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تاریخ نگاری عاشورا وارد مرحله ای جدید شد و به بیان دیگر، شاهد بازتولید تاریخ نگاری عاشورا از لحاظ موثق بودن، در قرون نخستین هستیم؛ با این تفاوت که نگارش تحلیلی و علمی را در عصر
حاضر بر بعد عاطفی و احساسی غالب می شود و تاریخ نگاران عاشورا به انعکاس وشرح شهادت حضرت علی اصغر در این دوره می پردازند. از جمله نمودهای پرداختن و بازتاب شهادت حضرت علی اصغر در عصر حاضر، پدید آمدن مراسم هایی برای تجلیل و بزرگداشت طفلان امام حسین(ع) شده است. مراسم شیرخوارگان حسینی که هرساله برگزار می شود، انعکاسی غم انگیز وخاطره انگیز از شهادت حضرت علی اصغر به شمار می رود.
اگرچه جریان مقتل نویسی به پیش از شهادت امام حسین (ع) بازمی گردد و وجود مقتل برای حضرت على (ع) و دیگر بزرگان تاریخ اسلام، نشان دهنده آن است؛ اما پس از شهادت امام حسین(ع) این عنوان برای آن حضرت توجیه علمی یافت و آثار تألیف شده در زمینه مقتل امام حسین (ع) خاصه به عنوان تاریخ نگاری عاشورا اطلاق شدند.
1. ساختار شکل گیری تاریخ نگاری عاشورا از ابتدا تا عصر حاضر
تاریخ نگاری عاشورا» - که «عاشورا پژوهشی» نیزاطلاق می شود - شاخه ای از تاریخ نگاری است که افزون بر مطالعه و تبیین واقعه عاشورا و چرایی آن، به دستاوردهایش نیز می پردازد.[1] در دوره بندی و تقسیم بندی تاریخ نگاری عاشورا، چهار مرحله از ابتدا تا عصر حاضر را می توان متصور شد که این دوره بندی بر پایه اطلاعات و آثاری که تاکنون درباره تاریخ نگاری عاشورا نگاشته شده، در این پژوهش تقسیم بندی شده است.
2.دوره نگرش مستند به تاریخ نگاری عاشورا
اگرچه جریان مقتل نویسی به پیش از شهادت امام حسین (ع) بازمی گردد و وجود مقتل برای حضرت على (ع) و دیگر بزرگان تاریخ اسلام، نشان دهنده آن است؛ اما پس از شهادت امام حسین(ع) این عنوان برای آن حضرت توجیه علمی یافت و آثار تألیف شده در زمینه مقتل امام حسین (ع) خاصه به عنوان تاریخ نگاری عاشورا اطلاق شدند. آغاز و شکل گیری تاریخ نگاری عاشورا در دو قرن نخستین اسلامی صورت گرفت. در این دو قرن، تاریخ نگاری عاشورا با استفاده منابع دست اول تاریخ و همچنین حاضران در واقعه کربلا از اصالت برخوردار است و این آثار، زمینه شکل گیری آثار معروف در دوره های بعد شدند. معروف ترین تاریخ نگار در دو قرن نخستین اسلامی، ابی مخنف (لوط بن یحیى بن سعید بن مخنف بن سلیم الغامدی الازدی) است که مقتل الحسین وی، تاریخ نگاری عاشورا را قرن ها تحت تأثیر خود قرار داده است.
3.دوره نگرش توصیفی به تاریخ نگاری عاشورا
پس از قرون اولیه، تاریخ نگاری عاشورا در قرن های سوم تا هفتم از لحاظ تعداد آثار افزایش می یابد. در این دوره، تاریخ نگاری عاشورا ادامه دهنده قرون اولیه است. مهمترین ویژگی این دوره، نوشته شدن آثار به زبان فارسی است و به گونه ای فارسی نویسی درباره واقعه کربلا و اطلاق آن به تاریخ نگاری عاشورا صورت گرفته است. از جمله عوامل مهم افزایش آثار در مورد امام حسین(ع)، ظهور دانشمندان معروف شیعه و همچنین تثبیت موقعیت شهرهای شیعی چون نجف و قم است که در روند و رشد تاریخ نگاری عاشورا بیشترین نقش را داشته اند. شیخ مفید - عالم معروف شیعه - وسید بن طاووس - عالم قرن هفتم - از مهم ترین تاریخ نگاران عاشورا دراین دوره به شمار می آیند.
4.دوره نگرش داستانی و عاطفی به تاریخ نگاری عاشورا
اگرچه مکتب تاریخ نگاری شام درباره تحریفات، به خصوص در زمینه عاشورا آغازگر چنین نگرشی است، اما ورود تحریفات به این مقوله با نام میرزای کاشفی - عارف وعالم قرن نهم و دهم هجری قمری - برجسته و پر رنگ می شود. میرزای کاشفی کتاب تأثیرگذار روضه الشهدا را تألیف کرد، ولی قصد وی تحریف و تخریب واقعه عاشورا نبود؛ بلکه با زبانی داستانی و حماسی که خاستگاه آن در خراسان بوده است، قصد داشت به واقعه کربلا بپردازد و عصر تیموری چنین زمینه ای را برای وی فراهم آورد. ارادت واحترام قلبی میرزای کاشفی در جای جای کتاب روضه الشهدا مشخص است؛ اما متأسفانه استفاده نکردن از منابع مستند و زیاده روی در داستان سازی تخیلی، باعث شده است این اثر معروف، جزو آثار تحریف کننده واقعه عاشورا قرار گیرد.
پس از میرزای کاشفی، این نوع نگرش در دوره قاجاریه به سبب ناآگاهی نویسندگان و استفاده از منابع مجهول ، باعث شد تحریفات در واقعه عاشورا افزایش یابد. اگرچه برخی آثار نیز با دیدی تحلیل و انتقادی و به دور از تحریف به واقعه کربلا پرداخته اند.
تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر با توجه و تأکید بر منابع دست اول تاریخی و آوردن گزارش های این واقعه، سعی در شناسایی تحریفات این واقعه نیز دارد
5.دوره نگرش علمی و تحلیلی به تاریخ نگاری عاشورا
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تاریخ نگاری عاشورا وارد مرحله ای جدید و علمی شد که نوعی بازگشت به قرون اولیه تاریخ نگاری عاشوراست. تعداد آثار علمی در این زمینه در عصر حاضر افزایش می یابد و نگرش علمی وتحلیلی برنگرش عاطفی که قرنها بر تاریخ نگاری عاشورا حاکم بود، غالب می شود.
اگرچه نگاه عاطفی و احساسی در برخی از آثار، همچنان با تأکید بر منابع معتبر ادامه دارد که از مشخصه های مهم تاریخ نگاری عاشوراست. در عصر حاضر، تاریخ نگاری عاشورا به جزئیات با دیدی توصیفی و تحلیلی می پردازد و آثار بی شماری تألیف شده است و هرکدام سعی دارند واقعه کربلا را در چارچوب علمی و تحلیلی توصیف کنند. تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر، آثاری با عناوینی چون مقتل السید الشهداء، مقتل الحسین و همچنین آثاری مرتبط با واقعه کربلا ادامه دارد.
تاریخ نگاری عاشورا با خردمداری و رعایت بی طرفی علمی، گزارشی تحلیلی و کامل را از واقعه عاشورا ارائه می کند و این نگرش با دستاوردهای تاریخ نگاران عاشورا در قرون نخستین با روشمندی شکل گرفته است.[2]
تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر با توجه و تأکید بر منابع دست اول تاریخی و آوردن گزارش های این واقعه، سعی در شناسایی تحریفات این واقعه نیز دارد. محدث نوری و شهید مرتضی مطهری و... از مهم ترین افرادی هستند که به تحریفات واقعه عاشورا اشاره کرده اند. همچنین کتاب عاشورا پژوهی با رویکردی به تحریف شناسی تاریخ امام حسین (ع) - نوشته صحتی سردرودی - به تحریفات در برخی از منابع تاریخ نگاری می پردازد.[3]
ادامه دارد...
