عاشوراپژوهان مسلمان در غرب
آن‌چه در بخش قبلی (دوم) گذشت شرحی بود از مستشرقان غربی که در آثار خود به عاشورا و موضوعات مرتبط با آن پرداخته بودند. در میان اندیشمندان و محققان در مجامع علمی غرب، شمار زیادی مسلمان و پیرو مذهب شیعه نیز هستند که ایشان هم آثاری در مورد عاشورا و حادثه کربلا ارائه کرده‌اند. در این میان دو محقق شیعه بیش از دیگر محققان آثار و تحقیقاتی در این زمینه عرضه کرده‌اند:
کامران آقایی (محقق مرکز مطالعات خاورمیانه – دانشگاه تگزاس)
آقایی کارشناسی را در سال 1991 در تنسی و کارشناسی ارشد را در سال 1996 و دکتری را در سال 1999 در لوس آنجلس اخذ کرد. موضوع رساله دکتری او در مورد دو شخصیت اصلی حادثه عاشورا با عنوان «حسین و زینب (ع): الگوهایی برای جنبش‌های سیاسی و اجتماعی در ایران معاصر» بود.[1]
حوزه‌‌های پژوهشی مورد علاقه این محقق شامل مطالعات اسلامی، تشیع، تاریخ معاصر‌ایران، تاریخ معاصر خاورمیانه است.
معروف‌ترین آثار او در مورد عاشورا دو کتاب زیر است:
- زنان کربلا: پویایی جنسی آیین‌ها و گفتمان سمبولیک تشیع معاصر؛[2]
- شهیدان کربلا: آیین‌ها و نماد‌های شیعی در‌ایران معاصر.[3]
محمود مصطفی ایوب (استاد مطالعات اسلامی و ادیان تطبیقی):
او در سال 1938 در جنوب لبنان دیده به جهان گشود و در سال 1964 کارشناسی فلسفه را از دانشگاه آمریکایی بیروت اخذ کرد. وی در سال 1966 کارشناسی ارشد ادیان را از دانشگاه پنسلوانیا و در سال 1975 دکتری تاریخ دین را از دانشگاه هاروارد کسب کرد.
پایان‌نامه دکتری خود را به راهنمایی پرفسور آنه مری شیمیل با عنوان رنج رستگاری بخش در اسلام: مطالعه‌ای در مورد جنبه‌های عبادی عاشورا در تشیع دوازده امامی دفاع نمود.[4]
ایشان را شاید بتوان از پرکارترین محققان مسلمان در زمینه مطالعات اسلامی و شیعی دانست. نگارش بیش از پانزده کتاب و شش مقاله علمی در مجلات و دایره المعارف‌ها از جمله فعالیت‌های علمی این محقق مسلمان به حساب می‌آید.
محمود مصطفی ایوب را شاید بتوان از پرکارترین محققان مسلمان در زمینه مطالعات اسلامی و شیعی دانست. نگارش بیش از پانزده کتاب و شش مقاله علمی در مجلات و دایره المعارف‌ها از جمله فعالیت‌های علمی این محقق مسلمان به حساب می‌آید.
علاوه بر پایان‌نامه ایشان که در مورد عاشورا بود، ایشان چندین مقاله نیز در مورد این حادثه تاریخی نگاشته است:
ـ مرثیه و آداب و رسوم شیعی؛
- فضائل امام حسین در منابع حدیثی اهل سنت؛
- شهادت در مسیحیت و اسلام؛
- مدخل عاشورا در دایره المعارف دین؛
- مدخل عاشورا در دایره المعارف ایرانیکا؛
- عزاداری عاشورا در مجموعه مقالات تشیع: آموزه، اندیشه و معنویت.
پایان‌نامه‌ها با موضوعات مرتبط با عاشورا در غرب
هر ساله در مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه‌هایی که دارای مراکز مطالعات اسلامی یا مطالعات خاورمیانه‌ای هستند، دانشجویان در انتهای مقاطع مختلف تحصیلی پایان‌نامه‌ها و پروژه‌هایی را دفاع می‌کنند که بنا بر یک تحقیق انجام شده، پس از انقلاب اسلامی در ایران و ظهور دیگر جنبش‌های شیعی در جهان، بیش از پانصد عنوان پایان نامه به زبان انگلیسی در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌‌های غرب در مورد ایران و تشیع نگاشته شده است.
در اینجا به تعدادی از پایان‌نامه‌ها با موضوعات مرتبط با عاشورا و امام حسین علیه‌السلام اشاره میکنیم:
سال 1951: (امام) حسین (ع) منجی شیعه: تحلیلی ازمجالس یادبود محرم؛
سال 1973: سمبل‌های مذهبی و تغییر اجتماعی: تعزیه (امام) حسین (ع)؛
سال 1975: رنج رستگاری بخش در اسلام: مطالعه‌ای در مورد جنبه‌های عبادی عاشورا در تشیع دوازده امامی؛
سال 1977: کربلا در متن: مطالعه محرم در لکنهو هند؛
سال 1999: حسین و زینب (ع): الگوهایی برای جنبش‌های سیاسی و اجتماعی در ایران معاصر؛
ـ زیارت: جنسیت، طبقه، حاشیه گرایی و شعائر مذهبی در ایران شیعی؛
سال 2001: یک تحلیل بسطی از نگارش وقایع کربلا در تاریخ صدر اسلام؛
سال 2002: آیین شهادت در تشیع؛
سال 2004: میان جشن و سوگواری: آیین‌های محرم و ظهور قلمروی عمومی اولیه ایران معاصر در دوره صفوی؛
سال 2006: جاودانگی کربلا: شهادت در حافظه جنوب آسیا؛
برگزاری کنفرانس‌ها، انتشار مجلات و دائره المعارف‌ها و تأسیس انجمن‌های تخصصی در شرق‌شناسی نمایانگر منظم‌تر شدن فعالیت‌های شرق‌شناسان بوده است. عین این ماجرا درباره شیعه‌پژوهی نیز اتفاق افتاده است و بروز چنین حرکت‌هایی همان معنا را به ذهن متبادر می‌سازد.
عاشورا و کنفرانس‌های مطالعات اسلامی
برگزاری کنفرانس‌ها، انتشار مجلات و دائره المعارف‌ها و تأسیس انجمن‌های تخصصی در شرق‌شناسی نمایانگر منظم‌تر شدن فعالیت‌های شرق‌شناسان بوده است. عین این ماجرا درباره شیعه‌پژوهی نیز اتفاق افتاده است و بروز چنین حرکت‌هایی همان معنا را به ذهن متبادر می‌سازد.
در کارگاه تحقیقاتی و سمینار مطالعات شیعی که در ششم آوریل 2002 در دانشگاه بریستول انگلستان و با مسئولیت انجمن مطالعات خاورمیانه انگلستان برگزار شد دو مقاله در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا ارائه گردید:
- ویلفرد مادلونگ (دانشگاه آکسفورد): علی اکبر‌بن‌الحسین (ع) که بود؛
- اعظم تراب (دانشگاه کمبریج): محرم و برگزاری عروسی؛
از نکات جالب توجه در مورد عاشوراپژوهی در غرب برگزاری یک مجلس تعزیه در شهر نیویورک آمریکا در سال 2002 بود که با توجه به استقبالی که صورت گرفت در دو مکان برگزار شد؛ ابتدا در محل برگزاری یک سمپوزیوم تاریخی در مورد مطالعات آسیایی و سپس در یکی از تالارهای معروف اجرای تئاتر این شهر اجرا گردید.[5]
در سال 2006 نیز سمیناری با موضوع هنر شیعی با عنوان «هنر و فرهنگ مادی تشیع ایرانی» در تاریخ هفتم و هشتم جولای 2006 / شانزدهم و هفدهم تیر 1385 در دانشگاه آکسفورد انگلستان با مسئولیت انستیتو مطالعات شرقی و خاورمیانه آن دانشگاه برگزار شد. در آن سمینار دو برنامه مربوط به عاشورا اجرا شد؛ اولین آن نمایش فیلم مستندی بود با عنوان: حامل لوای (امام) حسین (ع)، زنان، جاودان سازان کربلا، محصول 2003 به مدت 35 دقیقه؛ دومین برنامه نیز کنفرانس دکتر یورگن وسیم فرمبن، مهمان از موزه قوم شناسی مونیخ بود که به ارائه کنفرانسی با عنوان «اسب امام حسین (ع): یادداشت‌هایی بر پیکر نگاری‌های عبادی تشیع پاکستان و شمال هند» پرداختند.
تحقیقات موردی
علاوه بر تحقیقات مستشرقان در خصوص عاشورا، گاه به تک نگاری‌هایی در این زمینه بر می‌خوریم که در خور توجه است. در اینجا به بخشی از این گونه نوشتارها که در قالب کتاب و مقاله نگاشته شده‌اند اشاره میکنیم:
الف) کتب
- کربلا سرزمین مقدس از دیدگاه شیعیان آمریکای شمالی؛
- مراسم دینی در اسلام معاصر: درباره آداب و رسوم شیعیان در آسیای جنوبی؛
- مراسم عاشورا در میان مسلمانان اهل سنت؛
- تعزیه: آیین‌های مذهبی و نمایش در ایران؛ این کتاب مجموعه‌ای از مقالات نویسندگان غربی و ایرانی است. از مقالات این مجموعه مقالات می‌توان به «تشیع و عاشورا در جنوب لبنان» و «فلسفه تعزیه» اشاره کرد؛
- تعزیه: شعائر و باورهای عمومی در ایران؛
- بزرگداشت‌های اسلامی؛
- تعزیه و نمایش‌های دراماتیک مذهبی در ادبیات ایرانی؛
- یادداشت‌هایی بر تولیدات ادبی در مورد حسین‌بن‌علی (ع)؛
- میان جشن و سوگواری: آیین‌های محرم در دوره صفوی
در دائره المعارف معاصر جهان اسلام، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «کربلا» به قلم عبدالعزیز ساجدین و «عاشورا» به قلم پیتر چلکواسکی و مدخل «امام حسین (ع)» توسط محمود ایوب تهیه شده است. این مقالات از نگاه مسائل جدید به حادثه عاشورا می‌پردازد.
ب) مقالات
- زنجیر زنی و سینه زنی شیعیان: محرم و علمای شیعی؛
- عزاداری در استانبول اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم؛
- مراسم محرم و دیپلماسی؛
- محرم در ایران: یادداشت‌هایی بر اسرار و مراسم؛
- مرثیه بر حسین (ع): عربی و فارسی؛
- اتحاد و جدایی: سمبول حسین (ع) در ایران؛
- دو تصویر از حسین (ع): سازش و انقلاب در یک روستای ایرانی؛
مجموعه مقالات تشیع: آموزه، اندیشه و معنویت.
تعدادی از مقالات این کتاب: عزاداری عاشورا به قلم دکتر محمود ایوب، روضه خوانی از ادوارد براون، تعزیه به قلم پیتر چلکواسکی و زیارت نوشته درایت دونالدسن؛
دائره المعارف معاصر جهان اسلام.
در این دائره المعارف، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «کربلا» به قلم عبدالعزیز ساجدین و «عاشورا» به قلم پیتر چلکواسکی و مدخل «امام حسین (ع)» توسط محمود ایوب تهیه شده است. این مقالات از نگاه مسائل جدید به حادثه عاشورا می‌پردازد.
آن‌چه گفته شد مختصری از مشخصات تحقیقات عاشوراپژوهی در غرب بود. با نگاهی اجمالی به نوع تحقیقات صورت گرفته این مسأله به چشم می‌آید که موضوع قابل توجه محققان غربی در مورد عاشورا بحث آیین‌ها و مراسم مرتبط با عاشورا در میان مسلمانان شیعی است. در این تحقیقات کمتر به فلسفه این حادثه، ریشه‌ها و علل آن پرداخته شده است.
نکته دیگری که از مطالعه تحقیقات صورت گرفته به دست می‌آید شیوه تحقیق مینیاتوری و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث است، به طوری که گاه احساس میکنیم در حال خواندن مقاله‌ای دایره المعارفی هستیم برعکس شیوه بسیاری از تحقیقات که به کلی گویی و نتیجه گیری‌های قطعی و عدم تکیه بر منابع کافی تأکید دارد.
نکته شایان ذکر این‌که باید میان نوشتارهای خبری و تحقیقات علمی تفاوت قائل شد. معمولا نوشتارهایی که در مورد اسلام و تشیع در عرصه خبر و اطلاع رسانی درغرب منتشر می‌شود چندین برابر حجم مطالعات علمی است و متأسفانه میزان قضاوت افکار عمومی غرب با اسلام و تشیع نیز همین رسانه‌های غربی هستند. تفاوت نگذاشتن میان دو حیطه مقالات رسانه‌ای و مقالات و نوشته‌های علمی اشتباه بزرگی است، زیرا اسلام شناسی رسانه‌ای در کل و شیعه‌شناسی رسانه‌ای به طور خاص آکنده از سوء برداشت غربیان بوده و معمولا از اسلام به صورت یک مشکل و زخم اجتماعی برای جهان یاد می‌شود. در مورد مذهب شیعه رسانه‌های غرب به خصوص رسانه‌های آمریکا به صورت نمایشی بوالهوسانه شامل سینه زنی و مشت بلند کردن برخورد می‌کند. چنان‌چه در مهمترین سایت‌های خبری جهان در مورد کلمه «محرم» جست‌وجویی ساده انجام دهیم با انبوهی از اخبار و تصاویری که غالبا بوی خشونت، قتل، قمه زنی، تروریسم و کلماتی از این دست را دارند مواجه می‌شویم.
دانشمند فقید ادوارد سعید در آخرین کتاب خود از سری مطالعات شرقی یعنی پوشش خبری اسلام در غرب به نقل از یکی از جراید غرب برای اذعان به کج فهمی غربیان از تشیع می‌نویسد: «هر جا شیعیان وجود داشته باشند درد سر وجود خواهد داشت» و یا به نقل از کانال CBS در یکی از برنامه‌های شبانگاهی خود محرم را جشن معارضه حضرت محمد (ص) با رهبران جهان معرفی می‌کند که مسلمانان شیعی برپا می‌کنند و از مراسم عزاداری شیعیان به عنوان یک اجتماع برای شکنجه و آزار خودشان یاد می‌شود.
با این وضع نباید انتظار داشت که نوشتن تعدادی کتاب و مقاله در خصوص تشیع و در مورد حادثه عاشورا در مراکز علمی و شخصیت‌های دانشگاهی غرب در مقابل انبوه این اخبار و مقالات گمراه کننده، راه به جایی ببرند. از سوی دیگر حتی آثار علمی نیز- همان‌گونه که گذشت- نباید با نگاه تأیید کامل نگریسته شوند، چه این‌که نواقص، کاستی‌ها و محدودیت‌هایی که شیعه‌پژوهان غربی با آن مواجه هستند نیز قابل توجه است.
نکته قابل ذکر دیگر این‌که با مطالعه کتب و مقالات منتشر شده شیعه‌پژوهان غربی گاه به نظر می‌رسد نتایج حاصل از مطالعات این دسته از محققان با آن‌چه در واقعیت امر وجود دارد متفاوت است. این امر در برخی موارد باعث رنجش خاطر شیعیان گردیده و به تحقیقات مستشرقان نگاه بدبینانه‌ای پیدا می‌کنند؛ اما نباید از انصاف دور شد که در بسیاری موارد شیوه تحقیق ایشان علمی و پژوهشی است، به طوری که پس از مطالعه یک مقاله یا یک کتاب این شیعه‌پژوهان غربی، آن‌چه در مرحله اول باعث شگفتی ما می‌شود استفاده از حجم بزرگی از منابعی است که گاه حتی دسترسی آن‌ها در کشور ایران به عنوان تنها کشور شیعی مطرح دنیا برای یک پژوهشگر به صورت رؤیایی شیرین است.
نکته دیگری که از مطالعه تحقیقات صورت گرفته به دست می‌آید شیوه تحقیق مینیاتوری و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث است، به طوری که گاه احساس میکنیم در حال خواندن مقاله‌ای دایره المعارفی هستیم برعکس شیوه بسیاری از تحقیقات که به کلی گویی و نتیجه گیری‌های قطعی و عدم تکیه بر منابع کافی تأکید دارد.
شایان ذکر است که به نظر می‌رسد گر چه شیوه و روش تحقیق شیعه‌پژوهان غربی غالبا با رعایت سبک و سیاق علمی انجام می‌پذیرد، اما گاه به دلیل نادیده گرفتن شرایط و حوادث سیاسی و اجتماعی شیعه و عدم آشنایی با چند مبنای مهم اعتقادی شیعه مانند مسأله تقیه و نیز عدم توجه به مقتضیات برخی از ادوار تشیع، در نتیجه‌گیری تحقیقات خود دچار اشتباه شده و به بیراهه رفته‌اند.[6]
منابع و ماخذ:
الف) منابع فارسی
کتاب
- الویری، محسن، مطالعات اسلامی در غرب، تهران، انتشارات سمت، 1381.
- اسعدی، مرتضی، مطالعات اسلامی‌در غرب انگلیسی زبان، تهران، انتشارات سمت، 1381.
- بدوی، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.
- حسینی، غلام احیا، شیعه‌پژوهی و شیعه‌پژوهان انگلیسی زبان، قم، انتشارات موسسه شیعه‌شناسی، 1387.
- سعید، ادوارد، پوشش خبری اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
- سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، شرح حال و خدمات دانشمندان ایران شناس و مستشرقین، تهران، انتشارات سحاب، 1356.
- شمیتکه، زابینه، اندیشه‌‌های کلامی علامه حلی، مشهد، آستان قدس، 1378.
- الشیبی، کامل مصطفی، الصله بین التصوف و التشیع، بیروت، دارالاندلس، 1982 م.
- العقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، دارالمعارف، 1981 م، جلد 3.
- فلاطوری، عبدالجواد، «تحقیق عقاید و علوم شیعی»، یادنامه علامه امینی، به اهتمام سید جعفر شهیدی و محمدرضا حکیمی، ص 437، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1352.
- فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، فی التدوین التاریخی، تعریب محمود فهمی حجازی، ریاض، [بی‌نا]، 1403 ق.
- لالانی، ارزینه، نخستین اندیشه‌‌های شیعی: تعالیم امام باقر (ع)، تهران، نشر فروزان روز، 1381.
- مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد (ص)، ترجمه احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی، 1377.
- وائلی، احمد، هویه التشیع، بیروت، دارالصفوه، 1994 م.
-تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داود حاتمی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
- ولهاوزن، یولیوس، تاریخ سیاسی صدر اسلام، شیعه و خوارج، تهران، دفتر نشر معارف اسلامی، 1375.
- اسلام از نظرگاه اندیشمندان غرب، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1357.
- فرهنگ خاورشناسان، تألیف گروه مولفان و مترجمان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1376.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، انقلاب اسلامی در پایان‌نامه‌‌های دانشگاهی جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
مقالات
- احمدوند، عباس، «گذری بر مطالعات شیعی در غرب»، مجله مقالات و بررسی‌ها، دفتر 63، انتشارات دانشکده الهیات دانشگاه تهران، 1377.
- احمدوند، «گزارشی کوتاه از چاپ و نشر قرآن کریم در غرب»، آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1380، شماره 69.
- الویری، محسن، «نقد نظریه‌ای در پیدایش شیعه اثنی عشری»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، ش 2.
- الویری، محسن، «ایران شناسی: تعامل و تفاوت رویکردها با اسلام شناسی و شرق شناسی»، خلاصه مقالات نخستین همایش ملی ایران شناسی، تهران، دایره سبز، 1381.
- «امامیه از منظر غربیان» سایت الشیعه:
http:// www. Al- shia.com/html/far/khavar/maqalat/emameeh_qarb. htm.
- حاجی ابوالحسنی، عبدالحسین و محمد نوری، «نگاهی به عاشوراپژوهی در غرب»، مجله کتاب ماه (کلیات)، ش 63 و 64.
- دونالدسن، دوایت، «کربلا مهمترین زیارتگاه شیعی»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاریخ اسلام، ش 19.
- ریچارد، سی مارتین، «تاریخچه مطالعات اسلامی در غرب»، ترجمه سید حسن اسلامی، آینه پژوهش، ش 54، بهمن و اسفند 1377.
- عباسی، مهرداد و آقایی، سید علی، «امامان شیعه در دایره المعارف اسلام»، کتاب ماه دین، ش 74-75، آذر و دی 1382.
- کولبرگ، اتان، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشیع»، مجموعه مقالات کنفرانس «تشیع، مقاومت، انقلاب» مارتین کرامر، دانشگاه تل آویو، 1984.
- «گزارش سلسله نشست‌‌های بنیاد ایران شناسی»، روزنامه شرق، سال سوم، ش 754، دوشنبه 18 اردیبهشت 1385.
ب) منابع انگلیسی
- The Formative Period of Twlever Shiism: Hadith as Discourse between Qom and Baghdad, Andrew Newman, Richmond, Curzon, 2000.
- The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
- Early Shi’I Thought: the Teachings of Imam Muhammad al-Bahir.NewYork, 2000.
- International Journal of Shi'i Studies (IJSS).
- Journal of Qur'anic Studies.
- The Journal of south Asian and Middle Eastern Studies.
- The International Society for Iranian Studies (ISIS).
- The London Middle East Institute (LMEI).
- The School of Oriental and African Studies, University of London.
- Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
- The Institute of Advanced Studies of The Hebrew University of Jerusalem.
- Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, New York, 1983.
- Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Vol.LXIV Part 2 2001.
- Journal of Semitic Studies © 2003 by University of Manchester.
- Library and Archives Canada (کتابخانه و آرشیو ملی کانادا) http://www.collectionscanada.ca/index-e.html
ج) سایت‌های دانشگاه‌ها و مراکز اسلام شناسی و شیعه‌پژوهی
www.lancs.ac.uk. دانشگاه لنکستر
www.mmu.ac.uk دانشگاه منچستر
www.iis.ac.uk مؤسسه مطالعات اسماعیلی
www.bristol.ac.uk. دانشگاه بریستول
www.princeton.edu دانشگاه پرینستون
www.yale.edu دانشگاه ییل
www.anu.edu.au دانشگاه ملی استرالیا
www.unimelb.edu.au دانشگاه ملبورن
www.biu.ac.il دانشگاه بار‌ایلان
www.haifa.ac.il دانشگاه حیفا
www.ol.huji.ac.il دانشگاه عبری اورشلیم (بیت المقدس)
www.sheffield.ac.uk دانشگاه شفیلد
www.soas.ac.uk دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات آسیایی و آفریقایی (سوآس))
www.leeds.ac.uk دانشگاه لیدز
www.cam.ac.uk دانشگاه کمبریج
www.gla.ac.uk دانشگاه گلاسکو
www.nottingham.ac.uk دانشگاه ناتینگهام
www.asu.edu دانشگاه آریزونا
www.osu.edu دانشگاه اوهایو
http://mec.sas.upenn.edu دانشگاه پنسیلوانیا (مرکز مطالعات شرقی)
www.artsci.villanova.edu دانشگاه ویلانوا (ایالت پنسیلوانیا)
www.ucla.edu دانشگاه کالیفرنیا- لوس آنجلس
www.harvard.edu دانشگاه هاروارد
www.ysu.edu دانشگاه یانگزتاون
www.iranheritage.org بنیاد میراث ایران
www.iranianstudies.net مرکز مطالعات ایرانی
www.belmont.edu دانشگاه بلومنت
http://uts.cc.utexas.edu مرکز مطالعات شرقی دانشگاه تگزاس
http://www.brill.nl انتشارات بریل – لیدن هلند
www.concordia.ca دانشگاه کنکوردیا
http://www.al-islam.org/encyclopedia/index.html. دائره المعارف اینترنتی شیعه
http://lem.vjf.cnrs.fr/fichecerl/Amir_Moezzi.html.
برای مطالعه قسمت اول این مقاله اینجا و برای مطالعه قسمت دوم اینجا را کلیک کنید.
