شیعه امامیه بسیاری از احادیث و روایات خود، به ویژه در مسائل فقهی را از امام ششم، جعفر‌بن‌محمد صادق علیه‌السلام، گرفته و بسیاری از سنت‌ها و آداب و رسوم شیعه منسوب به ایشان است تا آن‌جا که مذهب شیعه امامیه را «مذهب جعفری» می‌نامند. این مسأله مرهون شرایطی بود: سلسله بنی‌امیه در سراشیبی سقوط قرار داشتند و خاندان عباسی هم هنوز قدرت تثبیت شده‌ای نداشتند.
امامت امام صادق (ع) از سال 114 تا 148 ه.ق طول کشید که دوران نسبتا طولانی 34 ساله را شامل می‌شد. از این مدت، 18 سال در اواخر دوران اموی سپری شد و 16 سال در اوایل دوران خلافت عباسی گذشت. امام صادق (ع) با استفاده از این شرایط، نسبت به بسط و گسترش فرهنگ اسلامی و شیعی تلاش وافری نمود و به تدوین و تعمیق فقه و مبانی و سنن شیعی همت گمارد و شاگردان زیادی در این جهت پرورش داد. روایات زیادی از بزرگداشت واقعه کربلا و شهادت حسین‌بن‌علی (ع) و یارانش توسط این امام نقل شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
از عبدالله‌بن‌سنان روایت شده است که در روز عاشورا بر امام جعفر صادق (ع) وارد شدم، در حالی که جمع زیادی اطراف ایشان را فرا گرفته بودند و ایشان چهره‌ای اندوهناک و غمگین و اشک‌بار داشت. عرض کردم: یابن‌رسول‌الله، از چه می‌گریید؟ خداوند دیده شما را نگریاند. فرمود: آیا تو در بی‌خبری به سر می‌بری؟ مگر نمی‌دانی در چنین روزی حسین (ع) به شهادت رسید؟ گریه به او امان نداد تا سخن بیشتری بگوید و همه مردم به گریه افتادند.[1]
چنان‌چه این روایت را درست بدانیم، به اوج خفقان عصر اموی و شدت برخورد آنان با سنت‌های شیعی و به ویژه عزاداری امام حسین (ع) پی می‌بریم که حتی یاران نزدیک امامان شیعه را نیز در بی‌خبری نگه می‌داشت که البته جای تأمل دارد.
امام صادق (ع) تلاش می‌کردند فضای مسمومی را که بنی‌امیه برای امامان شیعه از جمله امام حسین (ع) در جامعه ایجاد کرده بودند و آن‌ها را افرادی طاغی و یاغی نسبت به حاکم اسلامی و امیرالمؤمنین می‌دانستند، با برپایی مجالس عزاداری و بیان حقایقی پیرامون شخصیت و قیام امام حسین (ع) پاک کنند و مسلمانان را به حقایق آگاه سازند.
زید الشحام نقل می‌کند که روزی نزد امام صادق (ع) بودیم. جعفر‌بن‌عثمان وارد شد و نزدیک امام نشست. امام به او فرمود: شنیده‌ام که تو درباره حسین (ع) شعر می‌گویی. جعفر گفت: آری. با درخواست امام، جعفر اشعاری در رثای امام حسین (ع) خواند و امام و جمع حاضر گریه کردند. اشک بر چهره امام جاری گشت و فرمود: ای جعفر، فرشتگان مقرب الهی سخن تو را شنیدند و گریه کردند، همچنان که ما گریه کردیم. سپس فرمود: «کسی که برای حسین (ع) شعر بگوید، خود گریه کند و دیگران را بگریاند، خدا بهشت را بر او واجب می‌کند و گناهانش را می‌آمرزد.»[2]
محمد‌بن‌سهل می‌گوید: در ایام تشریق[3] به همراه کمیت شاعر، خدمت امام جعفر صادق (ع) رسیدیم. کمیت به امام عرض کرد: اجازه می‌فرمایید شعر بخوانم؟ حضرت فرمود: بخوان که این ایام روزهای بزرگی هستند. پس حضرت خانواده خود را گفت که نزدیک آیند و به اشعار کمیت گوش دهند. کمیت اشعاری در رثای امام حسین (ع) خواند. امام در حق کمیت دعا کرد و برای او آمرزش طلبید.[4]
شیخ فخرالدین طریحی در کتاب منتخب روایت کرده است: چون هلال عاشورا پدیدار می‌شد، حضرت صادق (ع) اندوهناک می‌گردید و بر جد بزرگوارش سیدالشهدا (ع) می‌گریست و مردم از هر جانب به خدمت ایشان می‌آمدند و با او نوحه و ناله می‌نمودند و بر آن حضرت تعزیت می‌دادند و چون از گریه فارغ می‌گشتند، حضرت می‌فرمود: «ای مردم، بدانید که حسین (ع) نزد پروردگار خود زنده و مرزوق است و پیوسته به عزاداران خود نگاه می‌کند و بر نام‌های ایشان و پدرانشان و جایگاهی که در بهشت برای آن‌ها مهیاست از همه داناتر است.»[5]
همچنین امام صادق (ع) از امام حسین (ع) نقل می‌کند: «اگر زائر و عزادار من بداند که خداوند چه اجری به وی عطا خواهد فرمود، هر آینه شادی او از اندوهش بیشتر خواهد بود و زائر امام حسین (ع) با اهل خود برنمی‌گردد مگر مسرور و عزادار من از جای برنخیزد، مگر آن‌که جمیع گناهانش آمرزیده می‌گردد و مانند روزی می‌شود که از مادر متولد شده است.»[6]
تأکید امام صادق (ع) به زنده و گواه بودن امام حسین (ع)، اشاره به آیاتی از قرآن کریم است که ویژگی‌های شهید را بیان می‌کند[7]. این مسأله بیانگر آن است که امام صادق (ع) تلاش می‌کردند فضای مسمومی را که بنی‌امیه برای امامان شیعه از جمله امام حسین (ع) در جامعه ایجاد کرده بودند و آن‌ها را افرادی طاغی و یاغی نسبت به حاکم اسلامی و امیرالمؤمنین می‌دانستند، با برپایی مجالس عزاداری و بیان حقایقی پیرامون شخصیت و قیام امام حسین (ع) پاک کنند و مسلمانان را به حقایق آگاه سازند و در این باره، به قرآن که مورد وثوق و اجماع مسلمانان است، متوسل می‌شدند.
برای مطالعه بخش قبل از این سلسله یادداشت‌ها با موضوع «امام سجاد (ع) و عزاداری برای سیدالشهدا (ع)» اینجا و برای مطالعه بخش بعد با موضوع «امام رضا (ع) و عزاداری برای سیدالشهدا (ع)» اینجا را کلیک کنید.
