نبرد نظامی عاشورا وقایع متعددی را شامل می‌شود. در مورد واقعه جنگ در روز عاشورا و حوادث متعددی که رخ داده با مشکلاتی از قبیل یکسان نبودن آمار و ارقام تعداد نظامیان، کشته و مجروح شدگان از دو طرف و غیره مواجه هستیم اما شاید یکی از مهم‌ترین مشکلات این باشد که زمان‌بندی دقیقی از بسیاری از حوادث در دست نیست. از این رو نمی‌توان سیر دقیقی از اقدامات دو سپاه و تاکتیک‌های نظامی به کار گرفته شده ارائه نمود. از طرف دیگر باید توجه داشت که بسیاری از اقدامات طرفین با توجه به اقدامات و آرایش نظامی طرف دیگر و مواردی از این گونه صورت پذیرفته است. از این رو در بحث تاکتیک‌های جنگی عمر سعد لازم است قدری اقدامات لشکر امام حسین علیه‌السلام را نیز در نظر داشت. با این اوصاف گفتنی است می‌توان تاکتیک‌های نظامی عمر سعد را در چند مورد تشریح کرد:

1ـ بستن آب

عمر سعد امید داشت که در کربلا کار به جنگ مسلحانه و کشتن امام حسین (ع) نکشد. از این رو دیدارهایی را با امام حسین (ع) انجام می‌داد. اما سه روز قبل از عاشورا نامه‌ای از ابن زیاد دریافت کرد که در آن به وی دستور داده شده بود مانع دسترسی امام حسین (ع) و یارانش به آب شود. به این ترتیب عمر سعد در یکی از اولین اقدامات خود عمرو بن حجاج را با پانصد سوار مأمور کرد که راه دسترسی یاران امام به آب را ببندند.[1] شایسته توجه است که بر پایه داده‌های منابع، عباس بن علی (ع) شبانه با سی سواره و بیست پیاده و با همراه داشتن 20 مشک آب از ابن حجاج گذشت و توانست برای لشگریان امام حسین (ع) آب تهیه کند.[2]

2ـ آرایش نظامی روز عاشورا

لشگریان کوفه متشکل از قبایل مختلفی بودند و عمر سعد به منظور ساماندهی به این قبایل افرادی را در رأس آن قبایل تعیین کرد. او عبدالله بن زهیر اسدی را سرکرده شهری‌های کوفه کرد و عبدالرحمن بن ابی سبره را به عنوان سرکرده مذحجی‌ها و اسدی‌ها؛ قیس بن اشعث بن قیس را سرکرده ربیعه و کنده و حر بن یزید ریاحی را به عنوان سرکرده مردم تمیم و همدان تعیین کرد.[3] وی هم چنین لشگریان خود را در چهار محور آرایش داده و عمرو بن حجاج زبیدی را بر جناح راست لشگر خود و شمر بن ذی‌الجوشن را به فرماندهی جناح چپ لشگریانش قرار داد. هم چنین عروه (یا عزره) بن قیس احمسی را بر سواره نظام و شبث بن ربعی را بر پیاده نظام گمارد و پرچم را به دست غلام خود ذوید (یا درید) داد.[4] عمر سعد صبح روز عاشورا بعد از نماز جلوی لشگریان خود ایستاد و اولین تیر را به سمت لشگریان امام حسین (ع) پرتاب کرد و به لشگریانش گفت شاهد باشید که آغازگر جنگ من بودم.[5]

3ـ تیر باران لشگر امام حسین (ع):

یکی از تاکتیک‌های جنگی لشگر عمر سعد تیرباران گسترده لشگر امام حسین (ع) بود. این مسئله در روز عاشورا در چند نوبت انجام یافت. اولین بار پس از اعلام جنگ توسط عمر سعد و پرتاب اولین تیر توسط او بود.[6] دوم: در اثنای جنگ و زمانی که سواران لشگر امام حسین (ع) (که تعداد آنها 32 تن بود) به هر سو حمله می‌بردند و سپاه کوفه را می‌شکافتند اتفاق افتاد. در این هنگام عزره بن قیس فرمانده سواران کوفه، عبدالرحمن بن حصن را به سوی عمر سعد فرستاد و از او خواست پیادگان و تیراندازان را به سوی ایشان روانه کند. عمر سعد، حصین بن تمیم را فراخواند و دسته زره پوش و پانصد تیرانداز را با او روانه کرد. آن‌ها تا نزدیکی امام حسین (ع) و یارانش پیش آمدند و آن‌ها را تیر باران کردند. طولی نکشید که اسب‌های آن‌ها را از پای درآورده و همگی آنان پیاده گشتند.[7] سوم: هنگام نماز ظهر که امام حسین (ع) و یارانش به نماز ایستادند. در این هنگام نیز تیراندازان لشگر عمر سعد به سمت نمازگزاران تیراندازی کردند.[8]

یکی از تاکتیک‌های جنگی لشگر عمر سعد تیرباران گسترده لشگر امام حسین (ع) بود. این مسئله در روز عاشورا در چند نوبت انجام یافت.

4ـ محاصره لشگر امام حسین (ع):

لشگر عمر سعد در ابتدای صبح سعی کرد لشگریان امام حسین (ع) را در حلقه محاصره خود درآورد. اما وقتی به سمت خیمه‌های یاران امام حسین (ع) رسیدند چشمشان به آتشی افتاد که از هیزم و نی شعله می‌کشید.[9] در واقع اقداماتی که امام حسین (ع) انجام داده بود مانع محاصره شد. امام حسین (ع) دستور داده بود یاران آن حضرت خیمه‌های خود را کنار هم قرار دهند و با طناب آن‌ها را به هم متصل کنند و فقط یک راه از روبرو برای برخورد با دشمن باقی بگذارند. افزون بر این پشت خیمه‌ها نیزار بود و گودالی شبیه به جوی آب قرار داشت که امام شب عاشورا دستور داده بود آن محل را کنده و چیزی شبیه خندق درست کنند و درون آن هیزم و نی بریزند تا هنگام حمله دشمن آن را آتش بزنند.[10] عمر سعد جمعی از سپاهیان خود را مأمور کرد خیمه‌های یاران امام حسین (ع) را ویران کنند تا بتوانند آن‌ها را محاصره کنند. اما یاران امام حسین (ع) در گروه‌های سه یا چهار نفره در لابه‌لای خیمه کمین می‌کردند و مانع از محاصره می‌شدند. ابن سعد از این اقدامات نتیجه‌ای نگرفت لذا دستور داد خیمه‌ها را آتش بزنند ولی داخل آن‌ها نشوند. امام حسین (ع) به یاران خود فرمود بگذارید خیمه‌ها را به آتش بکشند در هر حال نخواهند توانست از آنجا عبور کرده و به شما دست یابند.[11] هر چند لشگر عمر سعد در محاصره کل لشگر امام حسین (ع) موفق نشد اما درصحنه‌های مختلفی از جنگ سعی در محاصره یاران امام حسین (ع) داشتند. به عنوان مثال در زمان‌های آغازین جنگ چند تن از یاران امام حسین (ع) به نام‌های عمرو بن خالد صیداوی و غلامش سعد؛ جابر بن حارث سلمانی و مجمع بن عبدالله عایذی به لشگریان عمر سعد حمله بردند. لشگریان عمر سعد آن‌ها را محاصره کرده و ارتباط آن‌ها را با یاران دیگرشان قطع کردند. در این هنگام بود که عباس بن علی (ع) حمله برد و آن‌ها را از میان جماعت درآورد.[12]

5ـ مبارزه تن به تن:

جنگ‌های تن به تن که گاه به صورت تن به تن و گاه به صورت دو به دو شکل می‌گرفت در روز عاشورا در چندین نوبت انجام گرفت. به صورت کلی جنگ‌های عرب چه قبل از اسلام و چه بعد از آن از این نوع مبارزه خالی نبود و عموماً در جنگ‌های عرب دو بخش مبارزه انفرادی و حمله گسترده وجود داشت. پس از اسلام نیز این ویژگی از بین نرفت. در جنگ بدر؛ جنگ خندق و نیز جنگ‌های سه‌گانه زمان امیرالمؤمنین علی (ع) نیز مبارزه فردی بخشی از جنگ محسوب می‌شد. در واقع مبارزه‌های فردی تأثیر فراوانی در روحیه سپاهیان داشت و نیز به عنوان مظاهر شجاعت از این مبارزه‌ها بسیار یاد می‌شد.[13] در روز عاشورا نیز پس از تیراندازی عمر سعد و یارانش در آغاز جنگ، دو تن از لشگریان او به نام‌های یسار، غلام زیاد بن ابی سفیان و سالم غلام عبیدالله بن زیاد به میدان آمدند و مبارز طلبیدند و امام حسین (ع) عبدالله بن عمیر کلبی را به میدان فرستاد که عبدالله آن دو را کشت.[14] مبارزه‌های انفرادی در چندین نوبت و بین افراد متعددی در روز عاشورا اتفاق افتاده است که منابع آن‌ها را گزارش کرده‌اند.[15] اما این مسئله شایسته توجه است که پس از چند مبارزه انفرادی عمرو بن حجاج فرمانده جناح راست لشگر عمر سعد مبارزه انفرادی را به ضرر لشگر عمر سعد دانست و چنین عنوان داشت که در صورت ادامه جنگ به این شکل لشگر عمر سعد مغلوب خواهد شد. و عمر سعد نیز دستور داد از مبارزه انفرادی ممانعت شود.[16]

6ـ حمله گروهی:

حمله گروهی لشگر عمر سعد به یاران امام حسین (ع) در چند نوبت انجام گرفت. الف: حمله جناح راست لشگر به فرماندهی عمرو بن حجاج؛ که با دفاع یاران امام حسین (ع) مجبور به عقب نشینی شدند.[17] ب: حمله جناح چپ لشگر به فرماندهی شمر بن ذی‌الجوشن که با مقاومت یاران امام حسین (ع) روبرو شد و زهیر بن قین و یارانش حمله آن‌ها را دفع کردند.[18] ج: حمله همه جانبه لشگر کوفه که شدیدترین جنگ روز عاشورا بود.[19]