تعداد سپاه
منابع تاریخی ارقام متعددی را درباره تعداد نیروهای تحت امر عمر سعد در کربلا ذکر کرده‌اند که این تعداد از چهار هزار نفر تا هشتاد هزار نفر نقل شده است.[1] در این میان برخی از منابع دقت بیشتری در ثبت و ضبط تعداد لشکریان داشته‌اند و اخبار قابل قبولی را ارائه کرده‌اند و به همین جهت بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
1. ابن اعثم کوفی متوفی 314 قمری، ابن اعثم تعداد سپاهیان عمر سعد را بیست و دو هزار نفر دانسته است.[2]
2. شیخ صدوق متوفی 381 قمری هم دو روایت از امام صادق علیه‌السلام و امام سجاد (ع) نقل می‌کند که در این روایات تعداد سپاه عمر سعد سی هزار نفر ذکر شده است.[3]
3. خوارزمی متوفی 568 قمری، آمار لشکر عمر سعد را بیست و دو هزار نفر گزارش کرده.[4]
4. ابن شهر آشوب متوفی 588 قمری تعداد نیروهای عمر بن سعد را سی و پنج هزار نفر دانسته ولی در ادامه که به گزارش نام سرداران و تعداد نیروهای تحت فرمان آن‌ها می‌پردازد، این عدد محقق نمی‌شود.[5]
5. سید بن طاووس متوفی 664 قمری دو گزارش دارد، بیست هزار نفر تا پایان روز ششم محرم و سی هزار نفر در روز عاشورا.[6]
6. ابن عنبه متوفی 828 قمری، در مجموع سی و یک هزار نفر را ثبت کرده است.[7]
7. ابن عماد حنبلی متوفی 1089 قمری هم معتقد است که تعداد لشکریان عمر سعد در کربلا بیست و دو هزار نفر بوده‌اند.[8]
وجود لشکرگاه عبیدالله بن زیاد در نخیله به عنوان عقبه سپاه کوفه که نیروهای کوفه برای پیوستن به عمر سعد در این مکان سازماندهی می‌شدند و همچنین ارسال تدریجی سپاهیان از کوفه به سمت کربلا،[9] از مهم‌ترین دلایل اختلاف متون تاریخی درباره تعداد لشکریان عمر سعد است. مطلب دیگری که در اختلاف این آمار مؤثر واقع شده این است که برخی از مورخان، تعداد سپاهیان کوفه را تا مقطع زمانی خاصی نوشته‌اند و آمار نهایی لشکریان را ثبت نکرده‌اند.
با در نظر گرفتن این موارد می‌توان نتیجه گرفت که بنا بر مشهور، شمار سپاهیان دشمن بین بیست تا سی هزار نفر بوده است. اکثر محققان شیعه؛ با توجه به روایات شیخ صدوق که از ائمه اطهار (ع) نقل کرده و در کتاب الامالی او ثبت و ضبط گردیده است، تعداد سی هزار نفر را تقویت می‌کنند.[10]
فرماندهان سپاه
با توجه به اینکه سپاه عمر سعد بر اساس ترکیب قبایل و تیره‌های آن آرایش شده بود و سران و رؤسای قبایل هر یک مسئولیت طایفه خود را بر عهده داشتند، دقت در اسامی فرماندگان و قبایل تحت امر آنان می‌تواند تأثیر فراوانی در ترسیم هر چه بهتر ترکیب جمعیتی لشکر عمر سعد داشته باشد:
با دقت در نام این افراد متوجه می‌شویم که اغلب آنان از رجال صاحب نام و بزرگان شهر کوفه هستند که هر یک زعامت یکی از قبایل یا طوایف کوفه را نیز به عهده دارند.
- چهار هزار جنگجو تحت فرماندهی شمر بن ذی الجوشن
- هزار جنگجو تحت فرماندهی شبث بن ربعی
- چهار هزار جنگجو تحت فرماندهی حصین بن نمیر
- سه هزار نفر تحت فرماندهی کعب بن طلحه
- سه هزار نفر تحت فرماندهی مضایر بن رهینه مازنی
- دو هزار جنگجو تحت فرماندهی نصر بن حرثه
- دو هزار نفر تحت فرماندهی یزید بن رکاب کلبی
- هزار نفر تحت فرماندهی یزید بن حرث بن رویم
- هزار جنگجو تحت فرماندهی حجار بن ابجر عجلی
- جنگاوران مدنی ساکن کوفه تحت فرماندهی عبدالله بن زهیر بن سلیم ازدی
- جنگاوران اسدیان و مذحجیان تحت فرماندهی عبدالرحمن بن ابی اسبره جعفی
- چهار هزار نفر جنگجوی ربیعه و کنده تحت فرماندهی قیس بن اشعث کندی
- جنگاوران تیم و همدان تحت فرماندهی حر بن یزید ریاحی بودند.[11]
عمر سعد همچنین عمرو بن حجاج زبیدی را به فرماندهی جناح راست و شمر بن ذی الجوشن را به فرماندهی جناح چپ منصوب کرد و عزره بن قیس الاحمسی را به سر‌کردگی سواران و شبث بن ربعی را هم بر پیادگان گماشت.[12]
با دقت در نام این افراد متوجه می‌شویم که اغلب آنان از رجال صاحب نام و بزرگان شهر کوفه هستند که هر یک زعامت یکی از قبایل یا طوایف کوفه را نیز به عهده دارند. برخی از این فرماندهان مانند قیس بن اشعث کندی، حجار بن ابجر عجلی، یزید بن حارث بن رویم شیبانی، عمرو بن حجاج زبیدی، شبث بن ربعی و عزره [عروه] بن قیس احمسی و ... از آن دسته اشرافی بودند که برای امام حسین (ع) دعوت‌نامه نوشتند و از حضرت خواستند تا برای حکومت و خلافت به کوفه سفر کند ولی زمانی که ابن زیاد بر کوفه مسلط شد، منافع خود را در حمایت از امویان دیدند و به ابن زیاد پیوستند. در میان این فرماندهان اسامی معدودی مانند حصین بن نمیر سکونی وجود دارد که از اهالی کوفه به حساب نمی‌آیند که این اسامی تنها چند مورد است که به لحاظ آماری تأثیری در ترکیب یک سپاه سی هزار نفری ندارد.
فضای کوفه و اقدامات امویان
مطلب بعدی که به روشن شدن ترکیب سپاه عمر سعد کمک می‌کند فضای شهر کوفه در زمان فعالیت مسلم بن عقیل و حکومت نعمان بن بشیر است. در این دوره شهر به سرعت به مسلم گرایش پیدا کرده بود و یزید با دریافت نامه‌هایی از کوفه، زمانی متوجه تحرکات مسلم شد که شیعیان مشغول یارگیری بودند و حتی بسیاری از اشراف کوفه هم به آنان تمایل داشتند. یزید در برخورد با این جریان، به سرعت نامه‌ای به عبید الله ابن زیاد والی خود در بصره نوشت و او را به عنوان حاکم جدید به کوفه اعزام کرد. ابن زیاد هم پس از دریافت فرمان یزید به سرعت به سمت کوفه حرکت کرد؛ در حالی که تنها تعداد اندکی او را همراهی می‌کردند.[13] در منابع تاریخی هم گزارشی از ارسال نیروی کمکی از شام یا مناطق دیگر برای ابن زیاد وجود ندارد.
با توجه به مطالبی که گفته شد؛ می‌توان گفت که سپاهیان عمر سعد از مردم کوفه بودند،[14] هرچند که «ابن شهرآشوب» معتقد است سپاه چهار هزار نفری شمر، که به سپاه عمر بن سعد پیوستند شامی بودند. همچنین قزوینی نظر ابن شهر آشوب را با امان نامه‌ای که شامیان برای علی بن الحسین (ع) آوردند، تأیید می‌کند[15]. وجود افراد انگشت‌شماری چون حصین بن نمیر سکونی در شمار فرماندهان عمر سعد با این مطلب مغایرتی ندارد.
امام حسین علیه السلام طبق مصادرمعتبروفرمایشات خودشان قیام نکردندبلکه مجبوربه هجرت شدن چراتاریخ رابیشترمطالعه نمی کنید