مقام رأس الحسین مسجد حنّانه
دربارۀ اینکه محل دفن سر امام حسین (ع) در کوفه یا شام است، منابع اهل سنت مطلبی نگفته‌اند و در میان شیعه هم به عنوان یک نظریه، شهرت ندارد. فقط روایت‌هایی دراین‌باره وجود دارد که اشکالات تاریخی و محتوایی دارند.
در کوفه یا نجف مقبره یا حرمی به عنوان محل دفن رأس مطهر امام حسین (ع) وجود ندارد. در گزارشات تاریخی هم اشاره‌ای به آن یافت نشد. اما مقام رأس مطهر وجود دارد.
مسجدی در شهر نجف هست که طبق نقل‌های تاریخی، زمین آن، دو بار در عزای ائمه (ع) ناله کرده است؛ یک بار در زمان تشییع امیرالمؤمنین (ع) و یک بار نیز بعد از واقعۀ کربلا. وجه تسمیۀ مسجد نیز همین است. این مسجد در محلۀ حنّانه، به فاصلۀ 2.5 کیلومتری از حرم امیرالمؤمنین (ع)، در جادۀ اصلی نجف و کوفه، سمت شمال نجف، و در نزدیکی مرقد کمیل بن زیاد نخعی واقع است.
به هنگام حمل سرهای مبارک شهیدان کربلا به کوفه، سر مقدس اباعبدالله (ع) را بر زمین این مسجد گذاشتند. گفته‌اند در این هنگام صدایی شبیه به نالۀ بچه شتری که مادرش را گم کرده باشد (حنّانه) بلند شد. نقل شده است که امام صادق (ع) هنگام سفر به کوفه و نجف، در سه مکان ایستادند و نماز گزاردند که یکی از آنها در این محل بود. هنگامی که علّت را پرسیدند، فرمودند: «سر جدم حسین (ع) را در اینجا نهادند.»[1]
و نقل زمان تشییع امیرالمؤمنین (ع): در این محل ستون (یا دیواری) قرار داشته است که هنگام تشییع شبانۀ امیرالمؤمنین (ع) از کوفه به نجف، وقتی بدن مطهر آن حضرت را از کنار این مکان عبور می‌دادند، این ستون از حزن و تأسف خم شد.[2] ظاهراً مسجد حنّانه در جایگاه همان ستون بنا شده است.
مقام رأس الحسین در عسقلان فلسطین
برخی از گزارش‌ها حاکی از آن است که گروهی از اهل عسقلان نزد یزید بودند و از وی درخواست کردند اجازه دهد سر، نزد آنان دفن شود. یزید سر را به آنان داد و آنها سر را در شهرستان دفن کردند و بر آن بارگاهی ساختند.[3]
بر اساس گزارشی دیگر در عصر خلافت المستنصر بالله فاطمی، شخصی در خواب دید که سر امام در عسقلان دین است و در خواب محل آن برایش مشخص شد. به دستور فرمانده نیروهای فاطمی بدرالجمالی، آنجا را نبش کردند و بدرالجمالی بر آن بارگاهی ساخت.[4]
با حضور اسرای اهل‌بیت، یزید بن معاویه پس از برپایی جشن و به نمایش گذاردن سر بریدۀ امام حسین (ص)، آن را در شکافی در دیوار درونی مسجد جامع دمشق دفن کرد. این سر تا زمان حکومت عباسیون مضبوط و محدود، اما مورد احترام و زیارت دوست‌داران اهل‌بیت رسول‌الله (ص) باقی ماند. «المقتدر بالله» خلیفۀ عباسی تلاش زیادی برای بازداری شیعیان از زیارت این مقام انجام داد که بی نتیجه بود. پس دستور داد مقام و علائم آن را نابود کنند و تابوت حاوی سر را در شهر «عسقلان» که در آن زمان مرز حکومت مسلمین بوده است، به‌طور مخفیانه دفن کنند.
سال‌ها بعد، «ابومنصور نزار المصطفی» خلیفۀ پانزدهم فاطمی، مکان این سر را در محلی به نام «باب الفرادیس» در عسقلان شناسایی کرد؛ اما هم‌چنان تا حدود 250 سال بعد یعنی سال 1153 میلادی در همان مکان باقی ماند. خلیفۀ هجدهم فاطمی «معاد المنتصر بالله» به «داعی، بدرالجمالی» فرماندۀ نیروهای فاطمی در فلسطین دستور داد محل دقیق رأس الحسین را شناسایی و بازسازی کند. بدرالجمالی طبق این دستور، مسجدی را در محل مذکور برپا کرد که به «مسجد مشهد الحسین» نام‌گذاری شد. او منبری چوبین تهیه کرد که درون آن، کتیبه‌ای به خط کوفی عربی فاطمی کنده‌کاری شده است و گزارشی از چگونگی این سیر ارائه می‌دهد. (گفتنی است این کتیبۀ تاریخی کماکان در منبر فاطمی موجود است.)
پس از آنکه «الطیب ابی‌القاسم» بیست‌ویکمین خلیفۀ فاطمی رو به انزوا گذارد، عمویش «عبدالمجید» حکومت فاطمی را تصاحب کرد. در میانۀ جنگ‌های صلیبی، او از خوف قساوت و بی‌رحمی دشمنان دستور داد «امیر صیف المملکه تمیم» والی شهر عسقلان به همراه «قاضی محمد بن مسکین» تولیت مشهد الحسین، تابوت سر را از جایگاه خود خارج کنند و در کمال احترام و تکریم به قاهره منتقل کنند. مورخینی چون المقریزی و ابن میسّر چنین نقل کرده‌اند که در روز سه‌شنبه دهم جمادی‌الآخر، تابوت را طی تشریفات خاص و همراه موکبی شکوهمند که در پیشاپیش آن امیر مصر «الصالح طلائع بن زریک» بود، به سمت کاخ زمرد آوردند. سپس در محلی به نام «قبه الدیلم» به خاک سپردند. این مکان امروزه با نام «مشهد الحسین» در قاهره، زیارتگاه جمع کثیری از مسلمانان مصری است که هرساله و به ویژه ایام محرم، به آنجا می‌آیند.
زمان سلطنت «صلاح‌الدین ایوبی»، یکی از مورخین مشهور مصری به نام «محی‌الدین عبد الزهیر» می‌نویسد: «هنگامی که صلاح‌الدین به قدرت رسید، تمامی آثار بر جای مانده از حکومت فاطمی را تخریب و عزاداری در ماه محرم را ممنوع کرد. او روز عاشورا را روز شادی و جشن اعلام کرد.» در طول حکومت وی که از دشمنان شیعه بوده است، منبر فاطمی را از عسقلان به «مسجد خلیل‌الرحمن» یا «مسجد ابراهیمی» در شهر الخلیل کنونی در فلسطین منتقل کردند؛ ولی متوجه کتیبۀ تاریخی آن نشدند. تا آنکه بعدها «طاهر صفی‌الدین» پنجاه‌ویکمین داعی فاطمی (متوفای 1965میلادی)، حین بازدید از مسجد خلیل‌الرحمن، هزار سال پس از انقراض حکومت فاطمیان، منبر فاطمی را شناسایی و کتیبه را مشاهده کرد.
اما مسجد شهر عسقلان، که امروزه به نام عبری «اشکلون» شناخته می‌شود، با عنوان «مسجد المشهد الحسین» تا نیمۀ قرن بیستم میلادی پا برجا و مورد تکریم و زیارت مسلمانان بوده است. در این سال‌ها، این مسجد به عنوان مجلل‌ترین بنای شهر اشکلون شناخته می‌شده است. «توفیق کنعان» در کتاب «مقدسات محمدی در فلسطین»، آن را «مقامی عظیم بر فراز یک تپه» توصیف می‌کند که مقبره‌ای در میان ندارد؛ اما رکنی دارد که نشانه‌دهندۀ مکان دفن سر بوده است. این زیارتگاه عسقلان تا پیش از اشغال فلسطین نیز پابرجا و محل زیارت مردم بود؛[5] اما پس از اشغال خاک این کشور از سوی رژیم صهیونیستی، نیروهای ارتش این رژیم آن را در تاریخ 5/11/1948 به طور کامل منهدم کردند.[6] در یک دهۀ اخیر، «داعی محمد برهان‌الدین» پیشوای پنجاه و دوم فرقه اسماعیلیه محل این زیارتگاه را که امروزه در محوطه مرکز پزشکی Barzilai در شهر اشکلون (نام جدید عسقلان) قرار دارد، شناسایی کرد. اکنون در آنجا سکوی کوچکی از سنگ مرمر سفید برای زیارت و نماز خواندن ایجاد کرده‌اند.[7]
مقام رأس الحسین در قاهرۀ مصر
به گفته یاقوت حموی، در قاهره مزاری است که در سر امام حسین (ع) در آن قرار دارد.[8] سبط بن جوزی نیز قول پنجم دربارۀ محل دفن سر امام حسین (ع) قاهره می‌داند و می‌نویسد که خلفای فاطمی آن را به عسقلان انتقال دادند و سپس آن را به قاهره بردند و در آنجا دفن کردند و بارگاه بزرگی ساختند که اکنون زیارتگاه است.[9]
مسجد «امام الحسین (ع)» سال 549 هجری قمری در دوران خلافت فاطمی و تحت نظارت «وزیر صالح الطلائع» بنا شده است. این مسجد سه در دارد که این درها از مرمرهای سفید ساخته شده است.
در درون این مسجد ضریحی قرار دارد که منتسب به محل دفن سر حسین بن علی (ع) است. سر وی پس از کشته شدن از بدن جدا و به شام منتقل شد.
مطابق یکی از روایت‌ها، خلفای فاطمی که پیرو مذهب شیعۀ اسماعیلی بودند، پس از گذشت پانصد از شهادت وی، سر حسین بن علی (ع) را از دروازۀ فرادیس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل و بر آن مقبره‌ای بنا کردند.
برخی نیز معتقدند که تسمیۀ این مسجد به «امام حسین (ع)» به دلیل آن است که سر مبارک امام حسین (ع) برای مدتی در اینجا قرار داشته است؛ ولی برخی معتقدند که مقام رأس الحسین (ع) در مسجد جامع اموی در شام قرار دارد.
با وجود این، مسجد «امام الحسین (ع)» یکی از مکان‌هایی است که روزانه پذیرای محبان اهل بیت (ع) در قاهره است و مراسم سوگواری محرم الحرام در این مکان برگزار می‌شود.
شهر «حضرت امام صاحب» در ولایت قندوز افغانستان
در این شهر که در ولایت قندوز در شمال افغانستان قرار دارد، زیارتگاهی موجود است. از سنگ‌نبشتۀ نصب شده در ورودی زیارتگاه چنین برمی‌آید که بعد از واقعۀ کربلا، سر مطهر امام حسین (ع) به عسقلان در شام منتقل شد. در قرن ششم خلیفۀ فاطمی مصر، سر امام را به مصر منتقل کرد؛ اما قبل از اینکه آن را دفن کنند، عده‌ای از ترکان آن را به «تخارستان» بردند و در محلی به نام «ارهنگ» دفن کردند. در این محل (مانند زیارتگاه شاه‌مردان در مزار شریف)، هر سال در روز دهم حَمَل (فروردین)، عَلَمِ زیارتگاه برافراشته می‌شود و متعاقب آن، چهل روز میله (جشن) در شهر برگزار می‌گردد. مقامات محلی و زائران، از دور و نزدیک، در این مراسم شرکت می‌کنند.
