امکان وجود راس مطهر امام حسین (ع) در کوفه و نجف

در برخی از منابع کهن شیعه احادیثی مبنی بر دفن سر مبارک امام حسین (ع) در کوفه و نجف ثبت شده است. مهم‌ترین این روایات را ثقفی کوفی، کلینی و شیخ طوسی از امام صادق (ع) نقل کرده‌اند که به دو صورت، مکان دفن سر امام حسین (ع) را معرفی کرده‌اند.

در روایات، راوی همراه امام صادق (ع) بوده و حضرت شخصا مکان دفن را به راوی نشان داده است. ثقفی کوفی و کلینی از شخصی به نام یزید بن عمر بن طلحه نقل می‌کنند که می‌گوید: «امام صادق (ع) وقتی در حیره بود، به من فرمود: آیا آنچه به تو وعده داده بودم را نمی‌خواهی؟ گفتم آری، یعنی رفتن نزد قبر امیرمؤمنان،که درودهای خدا بر او باد. پس امام و اسماعیل [پسر امام] و من سوار مرکب شدیم تا به ثَوِیّه[1] که محلی بین حیره و نجف است رسیدیم. آنگاه امام (ع)، اسماعیل و من پیاده شدیم و همگی نماز خواندیم. امام (ع) به اسماعیل فرمود: برخیز و بر جدّت حسین (ع) سلام بده. گفتم: فدایت شوم! مگر حسین در کربلا نیست؟ فرمود: آری، ولی زمانی که سرش به شام برده شد، یکی از دوستان ما آن را ربود و در کنار قبر امیرمؤمنان (ع) دفن کرد.»[2]

ثقفی کوفی و شیخ طوسی از شخصی به نام عبدالله بن طلحه نهدی و همچنین کلینی از ابان بن تغلب روایاتی را با همین مضمون نقل می‌کنند.[3]

وجود دو نکته پذیرش این روایات را با مشکل مواجه می‌کند: اول آنکه این گزارش‌ها از لحاظ سند ضعیف‌اند و افراد ناشناخته‌ای در میان راویان آنها وجود دارد.[4] دیگر آنکه علت انتقال سر مبارک امام حسین (ع) ربوده شدن آن به‌دست محبین اهل بیت (ع) ذکر شده است که با هیچ یک از منابع تاریخی سازگاری ندارد.   

در هیچ یک از منابع شیعه و حتی اهل سنت مطلبی دربارۀ زیارت رأس الحسین در بقیع نقل نشده است

امکان وجود راس مطهر امام حسین (ع) در مدینه

مدینه یکی از شهرهایی است که از آن به عنوان مدفن رأس الحسین (ع) نام می‌برند. ابن سعد در کتاب الطبقات الکبری می‌نویسد: «هنگامى که حسین (ع) کشته شد عمرو بن سعید حاکم مدینه بود. یزید سر حسین (ع) را پیش او فرستاد. عمرو سر حسین (ع) را کفن کرد و در بقیع کنار قبر مادرش فاطمه دختر رسول خدا (ص) به خاک سپرد.»[5]

این خبر ابن سعد از دو جهت قابل تأمل است: اول آنکه با گزارش مورخانی چون طبری و شیخ مفید که به تفصیل دربارۀ آگاهی عمرو بن سعید از شهادت امام حسین (ع) سخن گفته‌اند سازگاری ندارد و این دو در آثار خود به ارسال سر مبارک امام حسین (ع) اشاره نکرده‌اند.[6] مطلب دیگری که باید در مواجه با این خبر به آن دقت کرد، این است که مدینه محل زندگی اهل بیت (ع) و امامان شیعه بوده است؛ ولی در هیچ یک از منابع شیعه و حتی اهل سنت مطلبی دربارۀ زیارت رأس الحسین در بقیع نقل نشده است؛ در حالی که دلیلی بر کتمان این امر وجود نداشته است.[7]

امکان وجود راس مطهر امام حسین (ع) در کربلا

کربلا یکی از مهم‌‌ترین شهر‌هایی است که از آن به عنوان مدفن رأس الحسین (ع) نام می‌برند. شیخ صدوق در کتاب امالی خود پس از ارائۀ گزارشی از وضعیت اهل بیت (ع) در شام می‌نویسد: «علی بن حسین (ع) به همراه زنان اهل بیت (ع) از شام خارج شد و سر مبارک امام حسین (ع) را به کربلا بازگرداند.»[8] فتال نیشابوری هم در کتاب روضه الواعظین گزارش شیخ صدوق را نقل کرده است.[9] سید مرتضی علم الهدی هم دراین‌باره می‎گوید: «روایت شده که سر امام حسین (ع) با جسد وی در کربلا دفن شد.»[10] پس از او نیز فضل بن حسن طبرسی این سخن سید مرتضی را نقل کرده است.[11] ابن نما حلی هم در کتاب مثیر الحزان ضمن اذعان به وجود دیدگاه‌های دیگر در این مسئله، قائل به بازگشت رأس الحسین (ع) به کربلا و دفن آن به همراه پیکر امام حسین (ع) است.[12] پس از ابن نما حلی، سید ابن طاوس این مطلب را مورد پذیرش شیعیان می‌داند[13] و علامه مجلسی هم دراین‌باره می‌نویسد: «در بین علمای امامیه مشهور است که امام سجاد (ع) سر مقدس پدر را به کربلا برگرداند و دفن نمود.»[14] بسیاری از دانشمندان اهل سنت هم این مطلب را ذکر کرده‌اند.[15] مهم‌ترین مانع در پذیرش این مکان فقدان روایات معصومین در تأیید کربلا است؛ اما این دیدگاه در طول قرون متمادی شهرت خاصی داشته و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه بوده است. این امر حاکی از آن است که دیدگاه یاد شده در قرن‌های اولیه، از مسلّمات اعتقادی و تاریخی شیعه بوده است؛ تا جایی که در آن زمان، بدون توجه به آنکه در آینده این قول مورد تردید قرار خواهد گرفت، ضرورت استناد به قول معصوم یا گزارش‎های معتبر تاریخی احساس نشده است. بر این اساس، دیدگاه یاد شده قابل اعتنا و پذیرش ا‎ست.[16]

امکان وجود راس مطهر امام حسین (ع) در دمشق

شهر دمشق از دیگر مکان‌هایی است که از آن به عنوان محل دفن سر مقدس امام حسین (ع) یاد شده است. بلاذری در کتاب انساب الاشراف می‌نویسد: «رأس الحسین (ع) در باغی در دمشق یا باغ قصر یا جای دیگری دفن شد و گروهی هم گفته‌اند که در گودال عمیقی در قصر دفن شد.»[17]

ابن کثیر هم دو خبر جداگانه از تدفین سر مبارک امام حسین (ع) در دمشق نقل کرده است که هر دو از نگهداری رأس الحسین (ع) در خزانۀ یزید گزارش می‌دهند و تفاوت این دو گزارش در زمان و نحوۀ تدفین است. گزارش اول به نقل از ابن ابی دنیا زمان تدفین را پس از مرگ یزید و در محل باب الفرادیس ذکر می‌کند و گزارش دوم به نقل از ابن عساکر، تدفین را به سلیمان بن عبدالملک نسبت داده و مکان آن را قبرستان مسلمین ذکر کرده است.[18]

ذهبی و ابن نما حلی هم مشابه همین خبر را نقل می‌کنند؛ ولی ذهبی تدفین رأس الحسین (ع) را به شخصی با کنیۀ ابوکرب منسوب می‌کند[19] و ابن نما حلی هم منصور بن جمهور را بانی دفن سر مبارک امام حسین (ع) معرفی می‌کند.[20]

هر چند وجود این خبر در منابع کهن مایۀ قوت استحکام این دیدگاه است، ولی وجود تناقض‌های زیاد در محل دفن و افرادی که متولی دفن سر مبارک امام حسین (ع) بوده‌اند، پذیرش این گزارش را با اشکالات جدی مواجه می‌نماید.

با توجه به این اخبار مشخص می‌شود که منشأ وجود رأس الحسین (ع) در قاهره به وجود آن در عسقلان باز می‌گردد

امکان وجود راس مطهر امام حسین (ع) در عسقلان

عسقلان شهری است ساحلی در شام که بین غزه و جبرین واقع شده[21] و یکی از مکان‌هایی است که از آن به عنوان مدفن سر مقدس امام حسین (ع) نام برده‌اند. ابن شهر آشوب در کتاب مناقب آل ابی طالب می‌نویسد: «یکی از مناقب امام حسین (ع) مشاهدی است که به آن رأس الحسین گفته می‌شود که از کربلا تا عسقلان می‌باشد.»[22] سبط ابن جوزی هم می‌نویسد: «خلفای دولت فاطمی سر مبارک امام حسین (ع) را از باب الفرادیس دمشق به عسقلان منتقل کرده‌اند.»[23]مقریزی هم در کتاب المواعظ و الاعتبار گزارش کوتاهی از تعمیر و بازسازی مدفن رأس الحسین در عسقلان به‌دست افضل بن امیر الجیوش در سال 491 ق ارائه داده است.[24]

از این اخبار معلوم می‌شود که این مکان در قرن پنجم شهرت داشته است و در منابع کهن ذکر نشده است. هیچ گزارشی هم از رفت آمد شیعیان به این منطقه در دست نیست[25] و غیر از ابن شهر آشوب که در قرن ششم می‌زیسته هیچ یک از علمای شیعه به آن اشاره نکرده‌اند. در نتیجه پذیرش این مکان به عنوان رأس الحسین (ع) دشوار است.

امکان وجود راس مطهر امام حسین (ع) در قاهره

قاهره مشهورترین مکانی است که در حال حاضر از آن به عنوان مدفن سر مبارک امام حسین (ع) یاد می‌شود. سبط ابن جوزی در تذکره الخواص از انتقال سر مقدس امام حسین (ع) از دمشق به عسقلان و سپس از آنجا به قاهره توسط خلفای دولت فاطمی سخن می‌گوید.[26] مقریزی هم در کتاب المواعظ و الاعتبار روز یکشنبه هشتم جمادی الثانی سال 548 قمری را به عنوان روز رسیدن رأس الحسین (ع) از عسقلان به قاهره ثبت کرده است. وی در ادامه دو خبر از تدفین سر مبارک امام حسین (ع) در قاهره نقل کرده است.[27] با توجه به این اخبار مشخص می‌شود که منشأ وجود رأس الحسین (ع) در قاهره به وجود آن در عسقلان باز می‌گردد که در نتیجه، تردید موجود در عسقلان در پذیرش قاهره هم تأثیرگذار است.

نتیجه

در میان مکان‌های که از آن به‌عنوان مدفن رأس الحسین یاد شده است دمشق و کربلا از بیشترین اهمیت برخوردار هستند. منابع کهن به هر دو شهر اشاره کرده‌اند؛ ولی وجود تناقض‌های زیاد در محل دفن و افرادی که متولی دفن سر مبارک امام حسین (ع) بوده‌اند، باعث تضعیف دمشق می‌شود. در مقابل شهرت کربلا در میان علمای شیعه و همچنین عمل شیعیان منجر به تقویت این دیدگاه می‌شود.